عصاره‌ي حكمت
(ميرزا جهانگيرخان قشقايي)
همشهري، سه‌شنبه 7 تير 1379
جستار گشايي: حكيم و متأله بزرگ اواخر دوره‌ي قاجار و مشروطيت، آيت‌الله ميرزا جهانگير خان قشقايي، از جمله آزاد مردان فرزانه و عالمان ذوفنون معاصر است. وي عليرغم مقام معلمي والايش، كمتر شناخته شده و اعتبار علمي‌اش چنان كه بايد مذكور قلم و ياد معاصران نيفتاده است. با خبر شديم كه در نيمه‌ي دوم سال جاري كنگره‌اي در بزرگداشت مقام علمي، حكمي و هنري حكيم برگزار خواهد شد. به همين مناسبت با مسئول اين سمينار گفت‌و‌گويي انجام گرفته كه ضمن آن اشاراتي نيز به زندگي و ابعاد دانش ميرزاي حكيم رفته است و اميدواريم سبب اطلاع و اسباب آشنايي بيشتر جوانان با اين ذخيره‌ي ارجمند حكمت و علم و ديانت شيعي شود.
لطفاً درباره‌ي زندگي آيت‌الله جهانگيرخان قشقايي توضيحاتي بفرماييد.
مرحوم آيت‌الله جهانگيرين محمد قشقايي در سال 1243 قمري در تيره‌ي جانبازلو از طايفه‌ي دره‌شوري قشقايي از مادر زاده شد. پدر وي شغل دامپروري داشت و خود وي نيز تا چهل سالگي در ميان ايل به چوپاني مشغول بود. روايت شده است كه در چهل سالگي در يك تابستان كه براي خريد و فروش محصولات دامي و بازسازي و تعمير سه تار به اصفهان آمده بود، ضمن صحبت و اختلاط با استاد تارساز، دگرگوني روحي پيدا مي‌كند و به مدسه‌ي صدر مي‌رود و به كسب علم و معرفت مي‌پردازد. به اين ترتيب سال‌ها نزد علماي آن زمان آقا محمد رضا قمشه‌اي، حاج ملاحسينعلي تويسركاني، آقا محمد باقر نجفي، ملا حيدر صباغ، ملا اسماعيل درب كوشكي و عبدالجواد حكيم خراساني تلمذ مي‌كند و سپس خود در مدرسه‌ي صدر و شبستان مسجد جارچي به تدريس معقول و منقول مي‌پردازد. وي در ادبيات عرب، حكمت، فلسفه، عرفان، فقه، اصول، رياضي و هيئت و علم الحان سرآمد عصر خود و در هر رشته استادي مسلم مي‌شود. بزرگان انديشه و فرزانگان عصر ما چون سيد حسن مدرس، آيت‌الله بروجردي، آقا ضياء مرآتي، حاج رحيم ارباب، آقا شيخ محمد خراساني، مشكات طبسي، ملا جواد آئينه، فاضل توني، سيد جمال الدين گلپايگاني، ميرزا مهدي آشتياني … در نزد وي تحصيل و مباحثه كرده‌اند.
چه آثاري از آيت‌آلله قشقايي بر جاي مانده است؟
مرحوم قشقايي كتب «مكاسب»، «اسفار»، «شفا»، «شرح منظومه»، «شرح كبير» و «شرح لمعه» را تدريس مي‌فرموده است و جلسات رياضي، هيئت، شرح نهج‌البلاغه، اخلاق، حكمت و فقه تشكيل مي‌داده است.
از ايشان رسالاتي در فلسفه، شرح نهج‌البلاغه به فارسي، حاشيه بر كتب متعدد، رساله‌ي اخلاق و ديوان شعر به فارسي و تركي و عربي بر جاي مانده است.
تنها نسخه‌ي منحصر به فرد ديوان شعر ايشان در موزه‌ي لوور پاريس است كه اخيراً براي بازگرفتن فتوكپي آن اقدام شده است.
مرحوم آيت‌الله در چه زمينه‌اي بيشتر تبحر داشته‌اند؟
آيت‌الله جهانگير خان قشقايي در فلسفه يد طولاني داشتند. مرحوم علامه طباطبايي در اين باب گفته‌اند: «مرحوم جهانگيرخان قشقايي در فلسفه يكي از نوادر دوران و نوابغ زمان بودند و صيت علم و فضيلت ايشان در همه‌ي حوزه‌هاي علمي پيچيده بود.»
و مرحوم شيخ آقا بزرگ تهراني صاحب كتاب عظيم «الذريعه»، تأكيد مي‌كند كه:«آيت‌الله شيخ جهانگيرخان قشقايي عالم كبير و فقيه بارع و از اعاظم حكما و اجلّه فلاسفه و سرآمد در فقه و اصول و متبحر در فلسفه بود.»
اما آن كه بيشتر در ميان علما در باب آن مرحوم ذكر و بر آن تأكيد شده است تقوا و ديانت ايشان است. مرحوم جلال الدين همايي در جايي گفته است:«مرحوم خان، مصداق انسان كامل بود و ممثّل عقل و درايت و فضيلت و حسن اخلاق، و مقام قدس و تنزّه و تقوا و ديانت، و مسلّم جميع طبقات بود.»
شهيد مرتصي مطهري نيز گفته است:«مرحوم خان، علاوه بر مقام علمي و فلسفي در ديانت و وقار و انضباط اخلاقي و تقوا نمونه بوده است.»
آيا شما خودتان اثر يا مقاله و تأليفي درباره‌ي شخصيت و انديشه‌هاي جهانگيرخان قشقايي داريد؟ تا آنجا كه من اطلاع دارم درباره‌ي ايل قشقايي آثار فراوان داشته‌ايد.
من خود، از ايل قشقايي نيستم، ولي شيفته‌ي فرهنگ و فولكلور و تاريخ سرشار از سرافرازي‌هاي اقوام مختلف ايراني هستم. توجه به بعدي از ابعاد تاريخ و فرهنگ قشقايي پيوسته حيرت و شيفتگي مرا به دنبال داشته است. من «دستور زبان تركي قشقايي» را تأليف كرده‌ام، كتاب «پيشينه‌ي قشقايي در الواح سومري» و «يادمان‌هاي باستاني ترك قشقايي» را به چاپ سپرده‌ام. سه سال پيش مجموعه شعر «قشقايي لوحه‌لري» را انتشار دادم و اكنون مشغول آماده ساختن كتاب «فرهنگ لغات قشقايي» برا چاپ هستم. مقالاتي نيز در باب فولكلور و ادبيات شفاهي و موسيقي قشقايي دارم كه اميدوارم بتوانم همه را در مجموعه‌اي گرد آورم، ولي متأسفانه به طور خاص درباره‌ي مرحوم قشقايي اثر تهيه نكرده‌ام. فكر مي‌كنم اساساً جاي چنين اثر در كشور ما خالي است.
شخصيت حكيم براي مردم ايران مهجور است. شايد او تنها شخصيتي باشد كه شاگردانش معرّف وي هستند. متأسفانه در مراكز دانشگاهي نيز كمتر شناختي از ايشان وجود دارد. حتي خود قشقائيان نيز از اين بزرگ مرد دين، فلسفه و هنر چندان شناختي ندارند. شخصت حكيم به لحاظ مكتب فلسفي خاصي كه داشت شهرت جهاني دارد ولي در كشور خود گمنام است. در ضرورت شناخت اين مرد بزرگ عجالتاً بايد به اين مسأله اشاره كنيم كه چنين شناخت و اطلاعي سبب يك حركت فرهنگي مردمي خواهد شد. در روزگاري كه اهل فلسفه تكفير مي‌شده‌اند آن حكيم اقدامي بي‌نظير در گسترش فلسفه كردند. ايشان از يك جمعيت ايلي باليده بودند. جمعيتي پاك و بي‌آلايش و به دور از سوداگري و ساده و زلال و بي‌توقع كه مرد دين و سياستي چون ايشان را پرورد.
در كنگره‌اي كه قصد انجام آن را در ماه‌هاي آينده داريد، گذشته از مرحوم آيت‌الله جهانگيرخان قشقايي، آيا از بزرگان و سخنوران قشقايي هم تجليل خواهد شد؟
هدف كنگره، مقطعي و كوتاه مدت نيست و هدف، معرفي ابعاد و جهات مختلف اين مقوله به جامعه‌ي ايراني و ايجاد تحول در فرهنگ ايل قشقايي است. در دوره‌ي گذشته بد انديشان، فرهنگ قشقايي را هدف قرار داده بودند و بي‌هويت‌سازي قشقايي سرفصل برنامه‌هايشان بود. فرزندان سرافراز قشقايي همگام با انقلاب اسلامي و در سال‌هاي دفاع مقدس، فضيلت، غيرت و عصمت ايلي خود را به نمايش گذاشتند. در حركتي بسيار قوي و گسترده، هدف ما جذب جوانان قشقايي به اصالت ايلي‌شان است و اميدواريم در اين اقدام بتوانيم به فرهنگ پر بار همه بخش‌هاي سرزمين عزيز و بزرگمان خدمت كنيم.
لطفاً خلاصه‌اي از برنامه‌ي كنگره را بيان داريد؟
برنامه‌ي ما اين است كه كنگره به صورت جهاني و بين‌المللي انجام گيرد. شرح زندگاني حكيم را به مراكز ايران‌شناسي دنيا ارسال كرده‌ايم و تاكنون ايران‌شناسان يازده كشور اعلام آمادگي كرده‌اند كه در اين كنگره فعالانه شركت كنند. از سازمان اسناد ملي خواسته‌ايم كه مجموعه‌اي پيرامون مبارزات قشقائيان با استعمار انگليس در ايام كنگره منتشر كند. مسئولان رسانه‌هاي ديگر نيز وعده كرده‌اند كه گذشته از پوشش خبري، همكاري متمركزي با ما داشته باشند.
وزارت ارشاد در ايام كنگره، نمايشگاه قرآني بر پا خواهد كرد. اساتيد و آيات عظام در حوزه‌ي علميه قم قول مساعد دادند كه ان‌شاءالله دين حوزه را به جهانگيرخان ادا نمايند. فراخوان مقالات علمي را نيز در دهه‌ي اول تير ماه در مطبوعات چاپ خواهيم كرد و براي گسترش فراخوان در دانشگاه‌ها نيز شروع به كار كرده‌ايم.
كميته‌ي علمي كنگره نيز علاوه بر نظارت و ساماندهي مقالات و نشريات، پنج عنوان كتاب براي چاپ آماده مي‌كند كه در ايام كنگره منتشر مي‌شود. يكي از اين كتاب‌ها با عنوان «حكيم قشقايي و سخنوران ايل» در باب پيشينه‌ي فرهنگي و مفاخر ايل قشقايي است.
ديوان حكيم چه سرنوشتي دارد؟
تصحيح و تهيه‌ي متني علمي ـ انتقادي از ديوان حكيم به صورت جدي در دستور كار است و بالاخره آثاري در باب انديشه‌هاي فلسفي حكيم چاپ مي‌شود.
شما اشاره‌اي به آراء و تبحّر حكيم قشقايي در موسيقي داشتيد، آيا در اين زمينه اقدامي صورت گرفته است؟
به نكته‌ي خوبي اشاره كرديد. حكيم در نواختن و فن موسيقي اصيل ايراني متبحر بوده و درس فن الحان داشته است. علاوه بر اين وي آثار كهن حكماي بزرگ در باب موسيقي را بازگو كرده و آن‌ها را براي شاگردانش احيا مي‌كرده است. ما به دليل تبحر حكيم در موسيقي اصيل ايراني و موسيقي متعالي قشقايي، كتابي در همين موضوع در دست تهيه داريم تا ارزش كار وي را در اين زمينه روشن‌تر نماييم و در اين كنگره نيز مقالات و اشعار ارائه شده در يك مجموعه به ملت بزرگ ايران تقديم خواهد شد.
مصاحبه اي با دكتر صديق
منبع http://tqbd.org
