تورك مشاهير و مفاخير لر
AZƏRBAYCAN,QAŞQAE,TÜRKMƏN,XƏLƏC ،ƏFŞAR VƏ...

بؤيوك تاتار شاعيري : عابدوللاه توكاي 

 حياتي و شئعيرلريندن

  

  عابدوللاه توكاي (Abdullah Tukay )، اؤن دورد . نيسان 1886 تاريخينده، كازان شهرينه باغلي مئنگئر(Meñger) ايلچه سي نين كوشلاويچ (Kuşlavıç )  كندينده آناندان اولموشدور . آتاسي نين آدي محمد عاريف، آناسي نين آدي ممدوده خانيمدير.  

  عابدوللاه توكاي، دوغولدوقدان بئش آي سونرا آتاسي، اوچ ايل سونرا دا آناسيني الدن وئرميشدير. يئتيم و اؤكسوز قالان عابدوللاه توكايي قوهولاريندان كيمسه ايستمه ميش و بو اوزدن الدن اله دولاشماق زوروندا قالميشدير. بوندنله عابدوللاه توكايين اوشاقليق اايللريني سئوگيدن يوخسون اولاراق، يوخسوللوق و سيخينتي  ايچريسينده گئچيميشدير.  

  عابدوللاه توكاي، نهايت دوققوز ياشيندايكن اؤولادليق اولاراق وئريلديگي عاييله دن آليناراق عزيزه آدلي خالاسي نين يانينا، اورالسك (جاييك) /Uralsk (Cayık) / شهرينه گؤتورولور. عابدوللاه توكاي خالاسي نين يانيندا توپلام اون ايكي ايل قالميشدير. خالاسي اري عليعسگر افندي اونو جاييكده كي مطيع الله (Mutiullah) مدرسه سينه گؤندرير. عابدوللاه توكاي آيريجا بو مدرسه يه قونشو اولان روس صينيفينا دا دوام ائدر. عابدوللاه توكاي، داها سونرالاري، شئعيرلرينده بو مدرسه ده گئچن ايللريني  " اسارت حاياتي "  شكلينده تصوير اتمكته دير.فقط، مطيع الله مدرسه سي، عابدوللاه توكايين ادبي شخصيتي نين گليشمه سينده اؤنملي رول اويناميشدير. چونكو بو مدرسه، اسكي اوصولده ائيتيم وئرن ديگر مدرسه لره گؤره يئنيليكلره آچيقدير. اؤيرنجيلر، ايستانبولدان گلن گونلوك قزئته لري و درگيلري ايزله مگه  و مدرسه نين يانينداكي روس صينيفيدا دا اوخوما ايمكانينا دا صاحيبديرلر.  

  عابدوللاه توكاي، مطيع الله مدرسه سينده طلبه ايكن، ائيتيمده يئنيليك ايستكلرايله باشلايان، آنجاق سوسيال حاياتين بوتون آلانلاريندا يئنيليك و ايلرله مگي آماچلايان  " جديدچيليك "  ويا  " معاريفتچيليك " كيمي فيكير آخيملاريندان دا خبردار اولور. 1902 ايلينده ايستانبولدان گله رك عيني مدرسه ده اوخوماغا باشلايان عبدولولي آدلي بير گنجله تانيشير. دؤنمين مودا فيكير آخيمي گرگينجه  " حوررييت، ائشيدليك، قارداشليق "  يانداشي ايستانبوللو گنج، پاديشاهها و اولان  رژيمه قارشيدير. عابدوللاه توكاي اونون يارديمايلا تورك و فرانسيز ادبيياتيني تانيما فورصتيني تاپير؛ اونون دئوريمجي فيكيرلريندن ائتكيله نير. عابدوللاه توكاي داها سونرالاري آبدولولي اوچون،  " دونياني تانيماق اوچون گؤزومو آچان آدام "  دئميشدير. سؤز قونوسو دئوريمجي گؤروشلري، 1905 ايلينده دوزلتمن(مصحح ) اولاراق گيرديگي، اورالسكدا روسجا اولاراق چيخماقدا اولان  " اورالتس "( Uralets) قزئتينده چاليشيركن داها دا گليشن عابدوللاه توكاي، كوچه ده بيلديري داغيتماق، دئوريمله ايلگيلي بروشورلري ترجومه ائتمك كيمي ايشلره گيريشير.  " خالق قانايلا آلتين قاييرماغا سون! "  شكلينده شوعارلار وئره رك كوچه يورويوشلرينه و گؤستريلرينه قاتيلير.[2] عابدوللاه توكاي، 1904 ايلينده، طلبه ليكله بيرليكده، مطيع الله افندي نين اوغلو كاميل مطيعين مطبعه سينده چاليشماغا باشلار. 17 ائكيم 1905 تاريخينده چار 2. نيكولانين بيرتاخيم حاققلار تانيديغيني بيلديرن مانيفستي اعلان ائديلير.  

  كاميل مطيعده بونو فورصت بيله رك  " فيكير "  آدلي قزئتيني يايينلامايا باشلار. عابدوللاه توكاي دا بو قزئت ده و داها سونرا يئينه كاميل مطيع طرفيندن چيخاريلان  " العصرالجديده "  آدلي ادبييات و  " اوكلار " /Uklar/ آدلي ميزاح درگيسينده آكتيف اولاراق چاليشماغا باشلار و ايلك شئعيرلريني بورادا ياييملار. عابدوللاه توكاي بو ايلك شئعيرلرينده، اؤيرنجي حركتلري و ميللي معاريفتچيليك ايده الي بؤيوك يئر توتماقدادير. آيريجا حوررييتي و حوررييت اورتاميني گتيرن دئوريم اؤومكده دير. بونون ديشيندا، يوخسول خالقي ائيتمك، ايچريسينده بولوندوغو دورومدان قورتارما دوشونجه سيله اويارماق، چاليشماغا چاغيرماق اوچون يازديغي شئعيرلري ده ايلك قلم تجروبه لري آراسيندادير.  

  1907 ايلي، عابدوللاه توكاي اوچون، حاياتيندا اولدوغو قدر صنعتينده ده دگيشيكليكلرين اولدوغو بير ايلدير. بو ايلين باشلاريندا مطيع الله مدرسه سيندن آيريلان عابدوللاه توكاي اسكي اوصولده ائيتيم وئرن مدرسه لري تنقيد ائدن شئعيرلر يازار. عيني ايل، كاميل مطيع نين توتوخلانماسي و  " العصرالجديده "  ايله  " فيكير "  قزئت لري نين قاپاتيلماسي اوزرينه عابدوللاه توكاي دا ايشسيز قالير. بو اوزدن عابدوللاه توكاي، 1907 ايلي نين سون باهاريندا، قيسا سورن عؤمرونون سونونا قدر ياشاياجاغي كازان شهرينه يئرلشير. 3 هازيران 1907 تاريخينده روس چاري نين ايكينجي دولت دوماسيني (مجليس) داغيتماسي كيمي اولومسوز گليشمه لر شاعيري قارامسارليغا سالار و بونونلا ايلگيلي قارامسار شئعيرلر يازار.فقط دؤنمين بوتون باسقي و سيخينتيلارا راغمن شئعير يازاراق خالقي آيدينلاتماكدان گئري دورماياجاغيني ايفاده ائدن شئعيرلر يازماغا دوام ائدر. شاعير،  " بير تاتار شاعيري نين سؤزلري "  آدلي شئعيرينده بو دويغولاريني ديله گتيرمكده دير.  

  عابدوللاه توكاي اؤنجه  " ال-ايصلاح"  و داها سونرا دا گ. كمال ايله بيرليكده هازيران 1908ده چيخارماغا باشلاديغي  " يئشين "  آدلي ميزاح درگيسينده شئعير و نثيرلريني ياييملار. 1909 ايلي نين هازيران آييندا اونونجو ساييسيندان سونرا يئشين درگيسي نين قاپاتيلماسي اوزرينه، 1910 ايلي نين مارت آييندا  " يالت-يولت " درگيسيني چيخارماغا باشلايان عابدوللاه توكاي، چاغي نين باسقيسدان ائتكيله نه رك هجو و ميزاح  شئعيرلرينه يؤنه لير. بؤيلجه بو تور شئعيرلرين باشاريلي اؤرنكلريني ده وئرير.  

  توپلومداكي سيخينتيلارين ياني سيرا، شاعيرين اؤزل حاياتينداكي دوزنسيزليك، سيجاق عاييله اورتاميندان يوخسون، پانسييون كؤشه لرينده خسته ليكله  موجاديله ائده رك گچيرديگي حاياتين دا ائتكيسي ايله، 1909 ايليندن سونراكي شئعيرلرينده اوميدسيزليك حاكيمدير. ايچ دونياسي نين قاپيلاريني آرالاديغي  " اوزيلگن اوميت "  و  " پار  آت "  كيمي شئعيرلرينده صاف شئعيره اولاشميشدير.  " اوزيلگن اوميت "  آدلي شئعيري، توپلوم ايچريسينده ياشايان اينسانين قالاباليقلار آراسينداكي يالنيزليغي نين، قدر قارشيسينداكي عجزنين، صميمي و ليريك شكيلده كي ايفاده سيدير.[6] ان بويوك آرزوسو، وطني نين قورتولوشو، ميلتين حوررييت ايچريسينده ايلرله ييپ گليشمه سي و رفاها اولاشماسي اولان عابدوللاه توكاي، هنوز 27 ياشيندا حاياتي نين باهاريندا ايكن، 27 نيسان 1913 تاريخينده، ياخالانديغي ورم خسته ليگيندن  قورتولاماياراق حاياتا وداع ائتميشدير.  

20.  يوزايل باشلاريندا تاتار توركلري نين سياسي و سوسيال حاياتيني، معنوي كولتورونو، گلجگه داير آرزو و اوميديني، عابدوللاه توكايين اثرلريندن اؤيره نه بيليريك . داها آچيق بير تعبيرله عابدوللاه توكايين اثرلرينه باخاراق تاتار توركلري نين  " ميلللي دوشونجه "  آنلاييشيني قاورايابيليريك.  

  عابدوللاه توكاي يالنيز تاتار توركلري آراسيندا دئييل، بوتون دوغو توركلري آراسيندا شؤهرت تاپميش بير شاعير ايدي. اونون شئعيرلري 1908 ايليندن اعتيبارن دگيشيك تورك شيوه لرينه ترجومه ائديله رك ياييملانماغا باشلاميشدي. توركيستانلي حاجي مويني، ميرموهسين و موحاممد سرالين آدلي يازارلار 1913 و 1914 اايللريندا عابدوللاه توكاي حاققيندا مقاله لر ياييملاميشديلار.  

  توركيستانلي شاعيرلر، عابدوللاه توكايين شئعيرلريني اؤز شيوه لرينه ترجومه ائتمكله قالماميشلار، عابدوللاه ائولاني(Abdullah Evlani )، تولگن حاجيمييار( Tülegen Hacımiyar) ، سولطان ماحموت تورايگير(Sultan Mahmut Toraygır) ، آ. عاليم كيمي شاعيرلر عابدوللاه توكايين تاثيرينده قالاراق اؤزلريده يئني اثرلر وئرميشديرلر. عابدوللاه توكايين تاثيري داغيستاندا دا گؤرولمكده دير. داغيستانلي ثابيت گابييو(Sabit Gabiyev )، پترسبورگدا 1912-1914 اايللري آراسيندا چيخارديغي  " داغيستان تاني "  و  " موسلومان قزئته سي " نده عابدوللاه توكايين شئعيرلريني ياييملاميشدير. عيني شكيلده نوقاي توركلري نين ادبيياتي نين تمليني ليني موسا كورمانالييو(Musa Kurmanaliyev ) ده عابدوللاه توكايين تاثيرينده قالاراق شئعيرلر يازميش و حتا شئعيرلرينده عابدوللاه توكايين شئعيرلري نين باشليقلاريني قوللانميشدير.  

  تاتار توركلري، عابدوللاه توكايين اؤلوموندن سونرا اونون شئعيرلريني كيتابلار حالينده يايينلاماقلا و هئيكللريني تيكمكله قالماميش، اونون آديندان و اثرلريندن اسينله نه رك يئني صنعت اثرلري مئيدانا گتيرميشديرلر.  " توكاي "  آدلي صحنه اويونو يازيلميش، عابدوللاه توكايين  " شوره لي "  آدلي شئعيريندن اسينله نه له رك بير باله كوروگرافيسي حاضيرلانميش و مشهور تاتار كومپوزيتؤرو فريت ياروللين ده (Ferit Yarullin) بونون موزيگيني يازميشدير. بيرچوخ شئعيرينه بسته ياپيلميشدير. عابدوللاه توكايا ايتحافن ساييسيز شئعير قلمه آلينميش، بييوگرافيلر، درلمه لر، آراشديرمالار يايينلانميشدير. 1974 ايلينده احمد فيضي آدلي بير يازار  " توكاي "  آديندا بير رومان يازميشدير. ايبراهيم نوروللي نين روسجا قلمه آلديغي  " توكاي "  آدلي آراشديرماسي  " مشهور اينسانلارين حاياتي "  سئريسينده 1977 ايلينده ياييملانميشدير.  

  عابدوللاه توكاي، سگگيز ايلليك قيسا ادبي حاياتي بويونجا ميلتي نين حور، ائيتيملي، ايلري و مورففه اولماسي يولونداكي موجادله سيني شئعيرلشديرميشدير. چوخو زامان اوميد ايله اوميدسيزليك آراسيندا گئديب گلن دويغو قارماشاسي ايچريسينده اولماقلا برابر، ميلتي نين حور و آيدينليك گلجگي قونوسونداكي اينانجيني ايتيرمه ميشدير. عابدوللاه توكاي، تاتار شاعير و آيدينلارينا، خالقي آيدينلاديب اوجالتما گؤرويني يوكله ميشدير. آيدينين خالقا قارشي اولان بورجونو بو شكيلده اؤدمه سي گركديگينه اينانميشدير. عؤمرونون باهاريندا دونيادان گؤچن عابدوللاه توكاي گئريده بوراخديغي گوزل اثرلره، خالقينا لاييق ايله  خذمت ائتميش اولدوغو و اونا اولان بورجونو فاضلاسي ايله اؤده ديگيني گؤسترميشدير.  

   

   

 عبدالله توكايين شئعرلريندن :

تاتار توركجه سيجه :

Sin Bulmasañ

İy matur! Min yanmas idim, yandıruçı bulmasañ
Tammas idi cirge yeşler, tamdıruçı bulmasañ!
Bir minutta taşlar idim bu tumanlı muñlarıy
Sin mini miskin kılıp muñlandıruçı bulmasañ!
Mevci-mevci ulmazdıy, bulganmazdıy gıyşkıñ diñgizi
Rih-i sarsar tüsli, sin bulgandıruçı bulmasañ!
Eklenirdim birkader min şemse, ya bedre bakıp
Anlarıy hüsniñle leşey sandıruçı bulmasañ!
Terkiderdim vehşeti, tik kendiñe tartıp beni
Kainete karşı yam-yamlandıruçı bulmasañ!
Haliysan kullık iterdim Teñri’ye, derviş kibi
Küñlimi teşviyşle şaytanlandıruçı bulmasañ!
Canıma kasd eylemezdim hesretimnen gahi, gah
Kendimi kendimge duşmanlandıruçı bulmasañ!
Kayvakıt mecnün kibi külmes ve şatlanmas idim
Sin agaç at üstine atlandıruçı bulmasañ!
Şigre biñzerdi biraz biyhüde eşgarim benim
Her kalem tutkanda, isten taydıruçı bulmasañ!

آذربايجان توركجه سيجه :

  سن اولماسايدين     

  ائي گؤزل! يانمازديم، سن ياخيجي اولماسايدين  

  داملامازدي يئره  ياشلار، سن داملاديجي اولماسايدين!  

  بير آندا بوراخارديم ، بو دومانلي كدرلري  

  سن مني ميسكين لشديريب كدرلنديريجي اولماسايدين!  

  دالغا دالغا اولمازدي، بولانمازدي عئشقين دنيزي  

  شيددتلي فيرتينا كيمي سن بولانديريجي اولماسايدين!  

  اگله نرديم  بير زامان، باخاراق گونشه  ، آيا  

  اونلاري گوزلليگينله  كؤلگه له ييجي اولماسايدين!  

  ترك ائدرديم يالنيزليغي، اؤزونه  چكمه سيدين مني  

  مني كاييناتا قارشي ياميامليق ائتديريجي اولماسايدين!  

  صميميت ايله قوللوق ائدرديم تانرييا، درويش كيمي  

كؤنلومو  آلت اوست ائدرك، شئيطانلاشديريجي اولماسايدين!  

  جانيما قصد ائتمزديم، حسرتينله زامان زامان  

  سن مني، منه دوشمان ائديجي اولماسايدين!  

  آرادا بير دلي كيمي گولمز و سئوينمزديم  

  مني تخته آتا مينديريجي اولماسايدين!  

  شئعيره  بنزردي بلكي بومبوش شئعيرلريم  

  هر قلم توتوشومدا، عاغليمي اويناديجي اولماسايدين!  

 

 تاتار توركجه سيجه :

 Kızık Gıyşık
Tirlep, issi künde kuynırga tilep
Bir kişi salkın su aldı bir çilek
Üs-başın salgan, velekin şiklene
Su salırga tenge, çünki çirkene
Bir kuya cirge çilekni, bir tuta
Nişlesin, miskin, suvık su kurkıta
Küp azaptan suñra gayretke kilip
Suni cilke arkılı çitke sibip
Kuydı da, sin niçkelep bir bak sana:
“El de tenge tiymedi” dip şatlana!
Min munı yazdım, bu gıyşkım mislidir
Çünki gıyşkım nek minim şul tüslidir
Min süyem, hetta ki gaklımnan şaşam
Süygenimnen şüreli tüsli kaçam
Yulda kürsem, küz yumam, kürmiym, imiş
Ut yutıp yansam da, sir birmiym, imiş
Bir şigır yazsam da, yalgan kul kuyam
Min süygenni bilmesin dip kurkudan
Tugrı kilsem, süz süyliym salkın gına
Bulsa da kükrek tulı yalkın gına
Bir heber bar: Ul hezir kitken, bugay
Şeherine küpten barıp citken, bugay
Kayda ol minnen cibermek hat-selam?!
“Bilmiy kitti, küp şükür” dip şatlanam
Bilmiy diym de, belki, bilgendir eli!
Elle indi bilgenin bildirmedi?
Añlamıym, tüşmiym de añlav kasdına
Şigrimi ceydim ayagı astına
Üyine citkençi basıp kaytsa añar
Şagıyri zur iltifatınnan sanar.

  آذربايجان توركجه سيجه :

  غريبه عئشق

  سيجاق بير گونده  ترله ييبده سرينلمك ايسته ين بير اينسان،

 سويوق سو آلير بير قووا  

  اوزريني چيخارير، آنجاق ترددود ائدر  

  سويو ووجودونا تؤكمز، اورپه رير  

گاه  آلير قوواني الينه، گاه  بوراخير

  نئيله سين زاواللي جيق، سويوق سو قورخولودور

  چوخ عذاب  چكديكدن سونرا، غيرته گليب  

  سويو انسه سيندن آشيراراق كنارا تؤكر  

  سونرا درين درين دوشونور:  

   " تنيمه هيچ دگمدي "  دئيه سئوينه ر!  

  يازديم بونلاري، چونكو عئشقيم ده بئله دير  

عئشقيم عيني منيم كيمي دير 

  سئويرم، حتا عاغليمي قاچيريرام  

  سئوگيليمدن اؤجودن قاچار كيمي قاچيرام  

  يولدا گؤرسم، گؤزومو قاپارام، باخمارام

  شئعير يازارسام، دگيشديره رم  

  اونو سوديگيمي بيله جك دئيه  قورخارام  

قارشيلاشسام، قونوشورام غايت  سويوقجا  

  كؤگسوم آلاولارلا  دولو اولسا دا  

  بير خبر وار: ايندي  او گئتميشدير بلكه  

  بير شهرينه  چوخدان واريب اولاشميشدير بلكه  

  اونا مكتوب، سلام گؤندرمك، مومكون مو؟  

   " آنلامادان گئتدي چوخ شوكور "  دئيه سئوينه رم  

  بيلمير دئديم آما، بلكه بيليردي!  

  بلكي، بيلديگيني بللي ائتميردي  

  آنلاماديم، غيرت ائتمه ديم ده  آنلاماغا  

  شئعيريمي سرديم آياغي نين آلتينا  

  ائوينه اولاشينجا، دؤنوب گلسه  

  شاعيره  ايلتيفات ائتميش اولور.

 

قايناق:http://elchin.arzublog.com

یارپاق لار :


Powerd By : ARZUBLOG.COM Theme Designer : Blogskin.ir