آنا ديلي توركجهنين ديشيندا عرب و فارس ديللريني ده مكمل بيلن، ايلك تحصيليني دؤنمينين گؤركملي ضياليسي آتاسي ملا مهديدن آلان حسن ده آتاسي كيمي مدرسهده چاليشان بير روحاني اولدو. 1896-1875-جي ايللرده ايستانبولدا تبريزلي ميرزه نجفعلي خان و آقا محمد طاهرين نشر ائتديگي "اختر" قزئتيندهكي بير مقاله گنج حسنين عؤمور يولونو دگيشدي، پئشه سئچمهسينده يول گؤسترن اولدو. ايران مطبوعاتي تاريخينده ايلك مهاجر قزئت اولان "اختر"دهكي "آوروپادا هر مين نفردن اون نفري ساوادسيز، ايراندا ايسه هر مين نفردن اون نفري ساوادليدير. بو نقصان اليفبانين چتينليگي و تدريس اصولونداكي قصورلاردان ايرهلي گلير... ايراندا دا آوروپا ساياغي مكتبلر اولماليدير" فيكيرلري سانكي اونو سيلكهلهدي.
خاريجي اؤلكهلردهكي تحصيل سيستمينه بؤيوك ماراق گؤسترن حسن آتاسيندان اجازه آليب ايستانبولا گئتدي. اوراداكي مكتبلرله تانيش اولدو، آوروپادا تحصيل آلميش انسانلارلا گؤروشدو. 1880-جي ايلده عثمانلي دؤلتينه داخيل اولان بيروت شهرينه گئدهرك دارالمعلمه داخيل اولدو. بورادا اوخودوغو ايللرده او دؤنمده اصول ِجديد (يئني اصول) آدلانديريلان تدريس متودو ايله تانيش اولدو و آوروپا تيپلي مكتبلرين قورولماسي، يؤنتيلمهسي، عيني زاماندا "اليفبانين آسان و يئني اصول ايله تدريسي"ني اؤيرندي. يئنيدن ايستانبولا دؤنن حسن ملا مهدي اوغلو بوراداكي بيليم، معارف و مدنيتله زنگين محيطدن وئريملي بهرلنديكدن سونرا وطنينه قاييداراق اؤيرنديكللريني اويقولاماغا، ميلتينين بالالاريني معارفلنديرمگه چاليشدي. لاكين تبريزده اونونلا عيني دوشونجهده اولانلارين آزليق تشكيل ائتديگيني، تدريسله مشغول اولانلارين كؤهنه متودلاري دگيشمز سانديقلاريني گؤردوكده روسيا اشغالي آلتيندا اولان ايروان شهرينده ياشايان قارداشي ميرزه علينين يانينا گئتمگي قرارا آلدي. اونون بو قراري قبول ائتمهسي هئچ ده تصادفي دئييلدي. 19-جو يوز ايلين ايكينجي ياريسيندا آرازين ساغ ساحيليندن، يعني قاجارلار دؤلتيندن اسماعيل كاظمزاده و ميرزه كاظم عسگرزاده ده ايروانا گليب بورادا يئني اصوللو آنا ديلي مكتبلري آچديلار.
1883-جو ايلده ايروانا گلهرك بورادا قارداشينين كؤمگي ايله يئرلي مسلمانلار اوچون معاصر تيپلي مكتب – اؤزونون ايلك اصول ِجديد مكتبيني آچدي. حسنين مكتبدارليقدا باشلاديغي ايش اوغورلو آليندي. ايروانليلار اونو ميرزه حسن دئيه چاغيرديلار. اؤزو ايسه عربجه دوغرو يوللا گئتمه، بوي آتما آنلاميني وئرن روشدي سؤزوندن "روشديه" لقبيني گؤتوردو كي، سونرالار بو اونون سوي آدينا چئوريلدي. اونون ياراتديغي مكتب قيسا مدتده چوخ نفوذ قازاندي. آوروپا متودلارينا اويغونلاشديريلميش بو مكتبده آنا ديلي ايله ياناشي فارس، روس و فرانسا ديللري، جوغرافيا، هندسه، شيمي وس. فنلر ده تدريس ائديليردي.
چار روسياسي اشغال ائتديگي بؤلگهلرده يئرلي خالقلاردان كيچيك مأمورلار حاضيرلانماسينا بؤيوك ماراق گؤستريردي. ميرزه حسنين آچديغي مكتبده حاضيرلانان كادرلار دا چار روسياسينين ايشينه ياراديغيندان حاكيم دايرهلر اونون فعاليتيني تقدير ائتدي، مادي يارديم گؤستردي، اؤدوللنديردي. ناصرالدين شاه قاجار چار روسياسينا سفري زاماني ايرواندا اولاركن ميرزه حسن روشديهنين آچديغي مكتبده ده اولدو.
1888-جي ايلده تبريزه قاييدان ميرزه حسن بورادا "روشديه ليسهسي" و "روشديه مدرسهسي" آدلي يئني تيپلي مكتبلر آچدي. لاكين روشديهنين تعليم متودلارينين اسلامي پرينسيپلره اويغون گلمهديگيني ادعا ائدن محافظهكار دين آداملاري مكتبي باغلاتماغا چاليشديلار.
ميرزه حسن 1893-جو ايلده مكتبي شهرين ششگيلان محلهسينه كؤچوردو و ناصرالدين شاه قاجارين اوغلو، آذربايجان ولايتينين حاكيمي مظفرالدينين شرفينه "روشديه مظفري" آدلانديردي. بو مكتبده اساس درسلر توركجه آپاريلدي. دؤنمين مشهور آيدينلاريندان محمدعلي تربيت، احمد مدرس، حسين كمال طبيبزاده وب. بورادا درس دئدي. اؤيرنجيلرين ساييسي ايسه 200-و گئچدي. چوخو يوخسول عايلهلردن اولان بو اوشاقلار مكتبده پولسوز اوخودولار.
1894-جو ايلده ميرزه حسن روشديه مكتبده تدريس ائتمك اوچون "وطن ديلي" كيتابيني يازاراق تبريزده چاپ ائتديردي. ساده و آيدين ديلده يازيلان درسليك مكتبليلرين ايشينه چوخ يارادي. آلتي آيدا اوشاقلارا يازيب-اوخوماغي اؤيرهدن بو درسليك قيسا مدتده توركلر آراسيندا گئنيش ياييلدي.
1896-جي ايلده مظفرالدين شاه تاختا چيخدي. او، ميرزه علي خان امينالدولهني صدراعظم تعيين ائدير. ميرزه حسن 1897-جي ايلهدك تبريزده يئني اصوللا درس گئچيلن دوققوز مكتب آچسا دا، مرتجع دين آداملاري اونون راحات ايشلمهسينه اكمان وئرمهديلر. گاه مكتبلريني باغلاتديلار، گاه دا تالان ائتديلر. حتي فيتنهچيليكله تشكيل ائتديكلري قصدلرده اؤيرنجيلردن اؤلن و يارالانانلار دا اولدو. حتي، روشديه اؤزو ده بير نئچه دفعه آغير يارالاندي. اصلينده، بو مبارزه هر شئيي گئچميشدهكي كيمي ساخلاماغا چاليشانلارلا دگيشيكليك ايستهينلرين آراسينداكي ضديتلردن دوغوردو.
امينالدوله آذربايجاندا ايشلهينده ميرزه حسنين تانيدي و اونون فعاليتيني تقدير ائتدي. بيليردي كي، اؤلكهده يئني تدريس اوصولونون ياييلماسيندا روشديه مكتبلرينين رولو بؤيوكدور. بو مكتبلرين آذربايجان اوچون ان اؤنملي جهتي گونئي آذربايجاندا توركجه آچيلان ايلك ميلي مكتبلر اولماسي ايدي. ائله بونا گؤره چوخ واخت بو مكتبلر "روشديۀ ملي" ده آدلانديريلدي.
امينالدوله مظفرالدين شاه تهرانا گئدندن سونرا تبريزده ميرزه حسنين باشينا گتيريلنلردن خبردار اولدوغونا گؤره اونو مظفرالدين شاهين امريله تهراندا اصول ِ جديد مكتبي آچماغا دعوت ائتدي. بئلهجه روشديه آپارديغي معارفچيليك مجادلهسينين يئني مرحلهسينه قدم قويدو. بو حادثه تبريزين محافظهكار و مرتجع دايرهلرينده روشديهيه قارشي غضبي داها دا آرتيردي.
ميرزه حسن تهراندا پداقوژي فعاليته باشلاياندا اوراداكي ميرزه نصرالله ملكالمتكلمين، يحيي دؤلت آبادي و شيخ مهدي كاشاني كيمي معارفچي آيدينلارلا امكداشليق ائتدي. حكومتين يارديمي ايله هم باشكندده، هم ده بؤيوك شهرلرده اوغلان و قيزلار اوچون روشديه مكتبلري آچدي. 1898-جي ايلده قورولان معارف انجومني و عالي معارف شوراسي ياراديلماسيندا بؤيوك امگي اولان ميرزه حسن روشديهنين متودو سرعتله ياييلدي. اؤلكهده آچيلان يئني اصول ِ جديد مكتبلري بو متودا اوستونلوك وئردي.
1898-جي ايلين ژوئن آييندا يئني معارفچي حركاتين حاميسي اولان امينالدولهنين صدراعظم وظيفهسيندن كنارلاشديريلماسي روشديه و اونون كيمي معارفچيلرين فعاليتيني چتينلشديردي. وضعيتين گئتديكجه پيسلشديگيني گؤرن روشديه 1900-جو ايلده حج زيارتي اوچون مكهيه يولا دوشدو. اورادان دا اينديكي سوريهنين شام وب. شهرلرينه، ميصيره سفر ائتدي. اورادان دا قافقازا قاييتدي.
اوزون سفردن سونرا يئنيدن وطنه قاييدان بؤيوك معارفپرور 1903-1902-جو ايللرده تهراندا نشر ائتديرديگي "مكتب" و "تهران" قزئتلرينده اجتماعي-سياسي مقالهلر يازدي. تحصيلين يئنيدن قورولماسي علمي-متوديك توصيه حاضيرلادي، درسليكلر يازاراق چاپ ائتديردي. مقالهلرينده تحصيلين يئنيدن قورولماسينا انگل اولانلاري كسكين تنقيد ائتديگينه، مرتجعدايرهلره قارشي دوردوغونا گؤره حبس ائديلدي و خوراسان ولايتينه سورگونه گؤندريلدي.
خالقين آناياسا اوغروندا مبارزهسي گئنيشلهديگينده حاج ميرزه حسن يئنيدن تبريزه قاييتدي، ششگيلان محلهسينده يئنيدن مكتب آچماغا موفق اولدو. مشروطه حركاتي فعاللاريندان اولان روشديه يئنيدن تهرانا دؤنهرك "روشديه" مكتبيني آچدي، "انجمن تنوير افكار" جمعيتي قوردو و "وطن ديلي"، "بدايتالتعليم"، "كفايتالتعليم"، "نهايتالتعليم"، "تكملهالصرف"، "آنا ديلي"، "اليفباي روشديه"، "اصول عقايد و يا اتحاد بشر" وب. اثرلريني، درسليكلري نشر ائتديردي، اوشاق شعرلري يازدي.
ميرزه حسن روشديه معارف ساحهسيندهكي چوخ ساحهلي فعاليتينه قيزلار اوچون مكتبلر آچماسي، قادين آزادليغي اوغروندا مبارزهسي، كورلار اوچون مكتب آچماسي و اونلارا يئني اوخوما اوصولو اختراع ائتمهسي ده داخيلدير. 1933-جو ايلده امكلي اولان (تقاعدچو) بؤيوك معارفچي 1944-جو ايل دسامبرين 10-دا، 93 ياشيندا قوم شهرينده وفات ائتدي. اؤلنده وصيت ائتدي كي، "مني ائله يئرده دفن ائدين كي، مكتبليلر هر گون قبريمين اوزريندن گئچركن روحومو شاد ائتسينلر."
تاريخه روشديه مكتبلري آدييلا داخيل اولموش مكتبلرده توركجه، فارسجا، فرانسيزجا، قرامر، ادبيات، رياضيات، فيزيك وب. درسلر اؤيرديلدي. نه يازيق كي، بؤيوك معارفچينين باشلاديغي ايشي اينگيليسلرين يارديمي ايله حاكميته گلن رضا شاه پهلوي دوردوردو. لاكين اونون دوشونجهلريني محو ائدهبيلمهدي. بو گون ده مينلرله انسان ميرزه حسن روشدويهنين باشلاديغي ايشي داوام ائتديرمك اوچون مبارزه آپارير.
ت.ر.ت توركي – علي شاميل