مقدمه
معاصر گونئي آذربايجان ادبياتينين نثر قوْلو، قوْجامان يازيچيميز گنجعلي صباحينين آدي ايله باغليدير. آذربايجان ديلي و ادبياتي اوزره آكادميك تحصيل آلديغي اوچون، ديل و ادبياتين اينجهليكلريني و بديعي خصوصيتلريني دريندن بيلن، دوْغما خلقينين معنوي عالميني ياخشي تانييان، جمعيتين داخليندهكي قايدا- قانونلاري، اجتماعي و سياسي مبارزهده اؤيرهنن قوْجامان اديب، اؤز دؤرو شرايطيني گؤسترن پارلاق نثر اثرلرينين مولفي اوْلموشدور. بو اثرلر، اجتماعي قورولوشون گئرچكليكلرينين شفاف بير بديعي گوزگوسو اوْلماقلا برابر، اجتماعي ايستهيين جوابي كيمي، اديبين صنعت يؤنونو قاباريق شكيلده نمايش ائتديره بيلميشدير.
اوستاد صباحي صنعتينين ان باشليجا سجيهسي، دؤرون ادبي حركاتـيني يؤنملنديرمك و خصوصيله نثريميزي دموْكراتيك ماهيته ييهلنديرمك و ادبي بير آخيما چئويرمهسيدير. نئجه كي، قوْجامان يازيچينين ادبي- بديعي تأثير گوجو بو گون ده دموْكراتيك نثره مراجعت ائدن يازيچيلاريميزي اؤز شعاعلاري آلتـينا آلير و جمعيتين حياتـي ايله علاقهدار مسلهلرين نئجه حل ائديلمهسيني، يازيچيلاريميزين اثرلرينده آيدينلاشديرير.
گنجعلي صباحينين ادبيات عالمينده آتديغي ايلك آديملار، آذربايجان خلقينين ملي آزادليق حركاتـي عرفهسينده اوْلوب، ياراديجيليغينين چيچكلنمه دؤرو ايسه، نهضتين مغلوبيتيندن سوْنرا باشلاميشدير. اوْ، اوزون مدت حبس و سورگونده قالسادا، هميشه خلق و وطن حقينده دوشونور، دوشوندوكلريني بديعي اثر سويهسينه قالديرماق آرزوسو ايله ياشايـير. تصادفي دئييل كي، يازديغي حكايه و ادبي تنقيدي مقالهلرينده ده، وطن ايدئياللاري و خلقيميزين باشيندان كئچن قانلي- قادالي احوالاتـين، ديدرگين آذربايجانليلارين اجتماعي طالعينين و صنفلي جمعيتده ياشايان يوْخسول انسانين اجتماعي عدالت اوغروندا آپارديغي مبارزهنين شاهدي اوْلوروق. يازيچينين اثرلرينين اساس موضوعسو آذربايجان خلقينين كئچيرتديگي آغير تاريخي آنلاري و ياشاديغي عذابلي و اشكنجهلي حياتـي اوْلموشدور.
حكايهچيليك
قوْجامان اديبين حكايه ساحهسيندهكي قلم محصوللاري، "قارتال" و "حيات فاجعهلريندن" آدلي كتابلاريندا بير يئره توْپلانيبدير.
"قارتال" كتابينا: "قارتال"، قوْجاليقدا يوْرغاليق"، گل دستهسي"، "آنا قلبي"، "عارسيز قافار"، "كيفلي"، "اؤز آراميزدا قالسين"، "حيات آجيليقلاريندان" و "اوشاق اوسته ساواش" حكايهلري داخلدير. بوتون بو حكايهلرده، يازيچينين عمده موضوعلاري: انسان ياشايـيشي، آذربايجان قاديني و آنا سيماسي، اجتماعي محروميتلر و سيخينتـيلار و ان مهمي، فئوْداليسم قورولوشونون اخلاقي، اجتماعي و مدني كيفيتلريدير.
قارتال مجموعهسيندهكي حكايهلرين بديعي فضاسي ائله جانلي، قهرمانلارين اجتماعي مناسبتلري ائله دوْلغون، ايكي قطبلي جمعيتين اخلاقي آنلاملاري، كندلردن شهره اوز قوْيان يوْخسول عائلهلرين عذابلي معيشتينين بديعي تصويري ائله اينانديريجي و تأثير ائديجيدير كي، اوْخوجو سانكي اؤزو اوْ حادثه لري گؤروب و ياشاميشدير. بو حكايهلرين اساس مزيتي و يوكسك ادبي دگري اوْنلارداكي طبيعي داورانيش، اجتماعي تيپلر و جانلي و دوْلغون ديالوْقلاردير. بو كيفيتلر گنجعلي صباحينين اجتماعي گئرچكليك صنعت اسلوبوندا باجاريقلي بير يازيچي اوْلدوغونو گؤسترير.
"قارتال" حكايهسي آذربايجان كندلي قادينينين فداكارليغي و انساني دويغولارينين ترنّمي ايله ياناشي، فئوْدال عائلهسينين اخلاقي دوشگونلوكلرينين، صنفلي جمعيتده انسانليق دگرلرينه خوْر باخيلماسينين و اجتماعي فلاكتين بديعي تجسّمي دور.
"قوْجاليقدا يوْرغاليق" حكايهسينده، يازيچي اؤزونو بازار حجرهسينده امانتدار بير انسان كيمي تانيتديرماغا چاليشان «حاجي فرج»ين سيماسيندا، اوْ كيميلرين ايچري چيركينليكلريني و جيليز حسلريني افشا ائدير و ياراتديغي تيپين فيريلداقچي بير عنصر اوْلدوغونو و يوْخسول عائلهلرين يوْخسوللوغوندان وار- دولتي اعتباريله سوءاستفاده ائتمهسيني، گيزلي طنز ديلي ايله قامچيلايـير.
كيچيك حجملي "گل دستهسي" حكايهسي گنجعلينين اؤز باشينا گلن و اوْلموش بير حادثه دير. يازيچي لْرستانين "قلعه مظفر" كندينده سورگونده اوْلاركن، فئوْداليزم قورولوشونون تانيديغي و گؤردويو سيماسينا، اوْردا دا شاهد اوْلور. كيچيك ياشلي قوللوقچو و خانيم آراسيندا اوْلان مناسبتين نئجه ده عدالتسيز اوْلدوغونو و زحمت آداملارينين قديربيلنليك كيمي انساني بير سجيهيه مالك اوْلدوغونو، بديعي شكيلده نمايش ائتديرير و صنفلي قورولوشدا حكم سورن عدالتسيزليك عليهينه جمعيتين ناموسلو، زحمتكش آداملارينين اعتراض و غضبلريني هايقيرير.
مجموعهده "عارسيز قافار"، "كيفلي"و "اؤز آراميزدا قالسين" كيمي حكايهلرده، يازيچي موضوع اعتباريله ياراديجيليق اسلوبونا صادق قالماقلا برابر، دئيم طرزينه چئويكليك، الوانليق و شيرينليك باغيشلاياراق، يازيچيليغينين باشقا بير يؤنو ايله اوْخوجوسونو تانيش ائدير؛ اوْ دا قوْجامان اديبين اؤزونه مخصوص طنز ديليدير. يازيچينين بير چوْخ اثرلرينده گيزلي بير طنزين ايزيني و داديني دويماق اوْلار، آنجاق بو حكايهلرده، بو ايزلر داها جيغيرلانير و يازيچييا مخصوص بير سجييه داشيير. بو اؤزلليك، گنجعلي ياراديجيليغيندا محتوا و قاليبين بير- بيريني تاماملاماسيندا داها قاباريق شكيلده گؤزه چارپير گنجعلينين بير چوْخ اثرلرينين قهرماني اوْنون شخصا" اؤزو و موضوعسو ايسه ياشاييشيندان دوْغان بديعي حادثه لردن عبارتدير كي، بونلار اوْنون قلمينده بديعيلشير و شخصيليكدن چيخاراق، عموم خلق سجيهسي داشيـير.
"قارتال" مجموعهسينده "حيات آجيليقلاريندان" عنوانلي حكايه، بلكه ده قوْجامان اديبين ان آغير گونلرينين بديعي ايفادهسي كيميدير. گنجعلي معلم بو حكايهده آغريلي- آجيلي گونلرده داياغي سايـيلان "حبيبه"خانيمين اؤلوم آنلاريلا برابر، قيرخينجي اوْن ايلليگين باشلانيش چاغلاريندا جمعيتدهكي اجتماعي دگرلرين پوْزولماسيني و پولون، حياتـين بوتون ساحهلرينده آت اوْيناتماسيني اوْخوجوسونا چاتديرا بيلميشدير.
"قارتال" مجموعهسينين سوْن حكايهسي "اوشاق اوسته ساواش" آدلانير. بو كيچيك حكايهده يازيچي مدرك بابالارين كلاملاريندان و خلقين سؤز خزينهسيندن فايدالاناراق، آتالار سؤزونون بؤيوكلوگونو بير كيچيك بديعي اثرده اوْخوجوسونا گؤستره بيلميشدير.
گنجعلي صباحينين ايكينجي حكايهلر مجموعهسي "حيات فاجعهلريندن" آدلانير. بو كتابدا قوْجامان اديبين"حيات فاجعهلريندن"، "خائن"، "اوْوچو" و "شرفلي اؤلوم" كيمي هم ادبي- بديعي جهتدن و هم ده حجم اعتباريله، ان سانباللي اثرلري داخل ائديليبدير.
1329- نجي ايلده يازيلميش "حيات فاجعهلريندن" آدلي اوزون حكايه، ارباب- رعيتليك قورولوشونون تؤرتديگي فاجعهلردن و خلقين دموْكراتيك ايدئياللار اوغروندا آپارديغي مبارزهدن بحث ائدير. يازيچينين ياراتديغي بديعي فضالاردا، آذربايجان كندلرينده حكم سورن ابتدايي حيات طرزي، دؤزولمز ياشايـيش شرايطي و خلقين اربابلار طرفيندن نئجه تحقير اوْلونماسي و زحمت آداملاري امكلرينين تالانماسي، چوْخ گؤزل صورتده بديعي ايفادهسيني تاپير. ظلمت دونياسي طبيعي بوْيالارلا تقديم اوْلور و قارانليقلار عالميندن آيدين افقلره و ايشيق دونيايا چكيلن حيات يوْلو نشان وئريلير.
حكايهده يارانان تيپلر، مولفين ان باشليجا صنعت اوغورلاريندان حساب ائديلير. ايكي قطبلي جمعيتين نمايندهلريني تمثيل ائدن قدرت و چنگيزخان، يازيچينين خلق ائتديگي برجسته تيپلردير. تحقير اوْلونان آذربايجان رعييتينين تمثالي قدرتده و زوْراكيليق، ظلم و فئوْدال صنفينين نمايندهسي چنگيزخان سيماسيندا.
ملكدارلار نمايندهسي چنگيزخان، چوْخ اختيارلي آدام كيمي تقديم اوْلونور. قانون، ژاندارما، دولت، ادارهلر و قورولوشون بوتون قايناقلاري اوْنون خدمتيندهدير. چنگيزخانين، رعيتلري تحقير ائتمك، حبسه آلماق، خرمنلريني داشيماق، ائلهجه ده اوْنلارين ناموسلارينا خوْر باخماق امكاني واردير؛ آنجاق بو امكانلارا باخماياراق، چنگيزخان معنوي جهتدن شكست، يوْخسول و قوْرخاقدير. ياخالانان وقت، "مني اؤلدورمه، آماندير، آنلاماميشام، غلط ائلهميشم" – دئيه، قدرته يالوارير. اؤزوندن گوجلولر قارشيسيندا سيچانا دؤنن بو تيپ، اؤزوندن عاجزلرينين قاباغيندا يـيرتـيجي قورد كيمي اوْلور. عكسينه، يازيچي، قدرت تيپيينده، قارانليقلار عالمينده اينام، صداقت، پاكليق و ايگيدليك سيمبوْلو اوْلان آذربايجانين غيرتلي اوْغلو صورتيني يارادير. اوْ، ساده كندليدير، لاكين بوتون قوّهسيله قارشيسينا چيخان چنگيزخانلا پنجهلشمكدن ال چكمير وْ قوْرخمور. هر آديمدا چنگيزخانين اوستونه شيغييـير. فقط اؤزباشينا قانونلار، اوْنو زنجيرلهييب، حبسخانالار كنجينه آتديقدان سوْنرا، اوستونلوك چنگيزخان طرفه كئچير. لاكين بو دا ظاهري اوستونلوك اوْلور. چونكي قدرت حبسده اوْلاندادا معنوي و انساني كيفيتلرينه گؤره اوستونلوك قازانميشدير.
گنجعلي صباحينين بو اوزون حكايهسي، مولفين ياراتديغي اثرلر سيراسيندا اؤزونه باشليجا موقع آلان بير اثردير. اثرين خصوصي كيفيتي اوْنون صميمي ديلي، فضالارين ياراتديغي دوْغماليق و عاطفه يوكلو تصويرلر، شخصييتلرين طبيعيليگي، موضوعون عينيليگي و ان باشليجاسي، يازيچينين ياراديجيليق قدرتي اوْلموشدور. حكايهني اوْخودوقدان سوْنرا، اوْخوجو اوزون مدت اؤزونو حكايهده يارانان بديعي فضالاردان آيـيرا بيلمير.
اوستاد گنجعلي صباحينين اثرلري سيراسيندا اؤزونه مخصوص دگر قازانان، "خائن" حكايهسيدير. بو اؤزلليك اوْندان يارانير كي، يازيچي بو اثرينده باجاريغيني و صنعتكارليق قابيليتيني، مهم بير تاريخي حادثه نين بديعي ديلده ايفاده ائتمهسينده اوزه چكير. حكايهده اوْخوجو، واقعي بير سياسي و تاريخي حادثه نين گئديشاتـيني و بو حادثه ده روْل اوْينايان سياسي اويونچولارين داورانيشيلا تانيش اوْلور. بديعي ديلده تصوير اوْلونان بو تاريخي دؤر، ايران چرچيوهسينده گئدن ملي استقلال حركاتـينين آغلي- قارالي ادبي سنديدير. امپرياليستلرين ياراتديغي 28 موْرداد كودتاسي و اوْندان سوْنرا قورولان دار آغاجلاري و اعدام ميدانلاري، خلقين يادداشيندان هئچ وقت سيلينمهين خاطرهيه چئوريليب. عيني حالدا، اوْتوزونجو اوْن ايلليگين بيرينجي ايلينده ايران سويهسينده گئدن ملي استقلال و آزادليق حركاتـي و بو حركتين نتيجهسينده قولدور شاهين اؤلكهدن قاچماسي، ايران خلقلارينين سياسي مبارزهسينده، ياددان چيخمايان نايلييتلردندير. بو نايلييت و مقبوليتي، مولف چوْخ بديعي ديلده "خائن" حكايهسينده اوْخوجوسونا چاتديرا بيليبدير.
اوستاد گنجعلي صباحينين حكايهلري ايچريسينده، "حيات فاجعهلريندن" ، "خائن" و "شرفلي اؤلوم" حكايهلري، ادبي اوچلوك ماهيتي داشيـير. اوْنا گؤره كي، هر اوچ حكايهنين اساس موضوعسو خلقين مبارزهسي و باشليجا قهرماني خلقدير. سانكي يازيچي ايران و آذربايجان خلقلرينين مبارزه تاريخيني اوچ بؤلومده وئرير و ياخود بو تاريخين اوچ قاتـيني آچير. بيرينجي اثرده خلقين فئوْداليزمه قارشي مبارزهسيني گؤسترير، ايكينجي حكايهده استثمارچي حاكم صنفلرين باشچيسي، اؤز حكمرانليق خاطرينه خلقي امپرياليستلره ساتان خائن شاهين اوزوندن پرده گؤتورور و اوچونجوسو- "شرفلي اؤلوم" حكايهسينده خلقين قدار و ظولمكارلارلا مبارزهسينده اؤلومله اوز- اوزه دايانميش و باشي اوجاليقلا شرفلي اؤلومو، شرفسيز ياشاماقدان اوستون توتان، آذربايجانلي بير قهرمان دؤيوشچونون معنوي اوستونلويوندن و دوشمانلا باريشمامازليغيندان دانيشير. "شرفلي اؤلوم" حكايهسي، گنجعلينين ادبي اوچلويونون موضوع اعتباريله پارلاق اوستونلويودور.
اوستادين "حيات فاجعهلريندن" عنوانلي حكايهلر مجموعهسينه بير حكايه ده داخلدير. اوْ دا يازيچينين دوْستي «حسين جاويد»ين خاطرهلري اساسيندا يازيلان "اوْوچو" حكايهسيدير. بو حكايهده ده مولفي ماراقلانديران، خاطرهنين انساني موضوعسودور و بو غايه، گنجعلينين باشقا اثرلرينده اوْلدوغو كيمي، "اوْوچو" حكايهسينده ده اؤز اوْخوجوسويلا عيني و عاطفي مناسبت قورا بيلير.
ادبياتشناسليق
قوْجامان اديبيميز اوستاد گنجعلي صباحي تكجه حكايه ساحهسينده ادبي جريانين سيماسيني معيّنلشديرن يازيچي يوْخ، بلكه ادبياتشناسليق ساحهسيندهده تأثير ائديجي صنعتكارلاردان اوْلوب و اغراقسيز دئمك اوْلار كي، حكايه كيمي بو ساحهدهده اوْ جنوب ادبياتيندا ايرهلي سورولن ادبي- تنقيد نظريهلرينين اساسيني قوْيان اوْلوبدور.
اوستادين "شعريميز زامانلا آديملايـير" كتابيندا توْپلانميش مقالهلر، گونئي آذربايجان شاعر و يازيچيلاريندان سهند، ساهر، محزون، هاشيم ترلان و سؤنمز كيمي سؤز اوستالارينين ياراديجيليقلارينا حصر ائديلميشدير. بو جهتدن اوستادين «شعريميز زامانلا آدديملايـير» كتابيندا خلق شاعرلري سهند و ساهر ياراديجيليغينا بير باخيش، محزونون حيات و ياراديجيليغي، سؤنمزين آغير ايللر و عيسانين سوْن شامي كتابلارينا بير نظر و هاشم ترلان شعري حقينده يازيلان مبارز شاعر مقالهلري، جنوب ادبياتشناسليغيندا خصوصي علمي- ادبي دگره مالكدير. اوستادين اؤلمز اديب جليل محمدقليزادهنين "آنامين كتابي" درام اثرينين و خلق شاعري صمد وورغونون "آيگون" پوْئماسينين تحليلينه حصر ائتدييي "ادبياتين اجتماعي حياتدا تأثيري" آدلي مقالهسي ده چوْخ دگرلي ادبي تنقيددير. بو كتابدا، يازيچينين كلاسيكلريميزه قارشي توتدوغو صنعتكارليق موقعي ده، اوْخوجولاريني خصوصيله راضي سالير.
فيلولوگيا علملري نامزدي صابر اميروف دئيير: "نثر معاصر طلبلره جواب وئره بيلمك اوچون، مركّب و چوْخ شاخهلي حادثه لر عالمينه باش وورمالي، اجتماعي ترقّييه خدمت ائده بيلهجك كيفيتلري اوزه چيخارمالي، صنعتكارليغين چوْخ چالارلي، مين بير رنگ و بوْيالي سرلرينه ييهلنمهليدير. يالنيز يوكسك ايدئيالين صنعتكار زحمتي ايله، صنعتكارليق سرلري ايله وحدتينين گؤزل بديعي اثر نمونهلري ياراداجاغينا اوميد باغلاماق اوْلار. جنوب حياتـيندا، جنوبون ادبي محيطينده بو طلبه زنگين و عوضسيز زمين واردير".
دوْغرودان دا معاصر ادبياتيميزين نثر قوْلونو نظرده توتاراق، اثرلرينده مختلف شاخهلي رئال حادثه لر عالمينه باش ووران، اجتماعي ترقّييه خدمت ائدن كيفيتلري بديعي ديلله اوزه چيخاران و صنعتين چوْخ چالارلي سرلرينه يييهلهنن شخص، گؤركملي قوْجامان اديبيميز اوستاد گنجعلي صباحيدن باشقا، بيرينجي كيم اوْلا بيلر؟ هله ادبي محيطيميزين، نئچه- نئچه گنجعلي ياراتماغا، گنجعلي بسلمهيه زنگين و عوضسيز شرايطي واردير.
---------------------------------
قايناقلار:
1- قارتال، گنجعلي صباحي، فرزانه نشرياتـي، تهران – 1357.
2- حيات فاجعهلريندن، گنجعلي صباحي، دنيا نشرياتـي، تهران – 1359.
3- شعريميز زامانلا آدديملايير، گنجعلي صباحي، دنيا نشرياتـي، تهران – 1360.
4- اؤتن گونلريم، گنجعلي صباحي، دنيا نشرياتـي، تهران – 1372.
5- جنوبي آذربايجان ملي- دموْكراتيك ادبياتي، صابر اميروْف، باكي – 2000.
6- ايگيرمينجي عصر جنوبي آذربايجان ادبياتيندا دموْكراتيك ايدئياللار، مقالهلر مجموعهسي، باكي – 1990.
7- جنوبي آذربايجان ملي شعور، ويدادي مصطفايف، آلمان، 1998.