خاليده اديب آديوار 1884 ايلينده ايستانبولدا دوغولدو.او زامانلارين قوشوللارينا گؤره اولدوقجا ياخشي بير ائييتيم آلدي. ايلك اؤنجه آمريكا قيز كالئجينه گؤندريله رك فرانسيز ادبيياتي حاقيندا گئنيش بير بيلگييه صاحيب اولدو. 1908 ايلينده قزئته لره قادين حاقلاري حاقيندا يازي يازماغا باشلادي. بلليدير، قادينلاري ايكينجي صينيف جانليلار اولاراق گؤرن دؤنمين بعضي اينسانلاري طرفيندن خوش قارشيلانمادي بو اولاي. داها سونرا 31 مارت آياقلانماسي ندنييله ميصره گئتدي. ميللي موجادله ده اؤنملي بير يئره صاحيبدير خاليده اديب، بالكان ساواشلاري سيراسيندا خسته خانالاردا چاليشدي، قورتولوش ساواشينا قاتيلدي. ان عاغيلدا قالان ايسه خاليده اديب آديوارين ايزميرين ايشغالي سيراسيندا ائتديگي قونوشمادير.
1917ده جومهورييت خالق فيرقه سي و آتاتورك ايله ياشاديغي آنلاشمازليقدان دولايي ائشي عدنان آديوار ايله بيرليكده 1939 ايلينه دك يورد ديشيندا ياشاماغا باشلادي. 1940 ايلينده ايستانبول بيليم يوردوندا اينگيليس فيلولوژيسي كورسوسو باشقاني اولموشدور. داها سونرا 1950 ايلينده تكرار سيياسته دؤنه رك دئموكرات پارتي ليسته سيندن باغيمسيز ميللت وكيلي اولدو. 1954 ايلينده ده دئموكرات پارتيدن ايستئعفا ائده رك ائوينده ياشاماغا باشلاميشدير. 1964 ايلينده ده حياتي سونا ائرميشدير.
خاليده اديب آديوارين ايلك ادبي اثرلري اولان سئوييه تاليپ(Seviye Talip)، هاندان(Handan) و سون اثري (son eseri) اؤيكولري گئنلده عشق قونوسونو اوزه رينده دير آنجاق او گونه قدر اولان عشق اؤيكولريندن چوخ فرقليدير . قادين داها دومينانت بير رول اوينار. اؤنجه كي اؤيكولرين عكسينه، بو اؤيكولرده قادين كيشيني سئچر و گئنلده عشقين اؤيكوسونو كيشيلرين آني دفتريندن يا دا مكتوبلاريندان آنلادير. خاليده اديبين اؤزونو يانسيتديغي سؤيلنن بو رومانلاردا ايده آل تورك قادينيني تمثيل ائتديگي سؤيله نير. باتي كولتورونو منيمسه ميش، مودئرن، يابانجي ديل بيلن، موزيك و صنعتدن آنلايان بير قادين پورتره سي اولوشدورولماق ايستنميشدير.
آديوار 1910 ايللرينده ضياء گؤك آلپ، يوسوف آقچورا و احمد آغا اوغلو ايله بيرليكده تورك اوجاغيندا چاليشماغا باشلاديقدان سونرا يازديغي يئني توران آدلي رومانيندا (1912) يورد سورونلارينا اَييلير. بو روماندا خاليده اديب، اوتوپيك بير توركييه دن دانيشير. يازارين ان چوخ بيه نيلن رومانلاري اولان آتشدن گؤملك (1922) و وورون قحبه يه (1923) ايسه قورتولوش ساواشي سيراسيندا آنادولودا تانيق اولدوغو اولايلاري، ديره نيشلري، قهرمانليقلاري، خيانت لري آنلاتيركن اؤز گؤزلملريندن يارارلانديغي اوچون داها گئرچكچي دير. بو رومانلاردا دا ايدئاليزه ائديلن قادين مودئلي واردير يئنه. اؤزلليكه آتشدن گؤملك رومانيندا بو بليرگيندير. آما بو رومانلاردا، اؤنجه كي لره گؤره داها چوخراق ميللي بيلينج اؤن پلاندادير، قادينلار عشقلري ايله دئييل ده گئنلده ميللت اوچون ساواشمالارييلا اؤن پلانا چيخارلار.
آديوارين ان اونلو روماني سينكلي باققال دا(sinekli bakkal) (1936) ايلري بير آدديم آتديغيني، يئني بير آشامايا وارديغيني گؤروروك. ايلك رومانلاري نين اولاي اؤرگوسو بير ايكي نفر آراسينداكي بيره ي سل ايليشكيلره باغلي اولاراق گليشيركن، ايكينجي عبدالحميد دؤنمينده كي تورك توپلومونون پانوراميك بير تابلوسونو سرگيله ين سينكلي باققالين اولاي اؤرگوسو سيياسال، دوشسل، توپلومسال سورونلارلا هؤرولموش اولاراق گليشير. رومانين اوخوجونو ان چوخ چكن يؤنو ده يوخسولار محلله سي، زنگين ائولري و ساراي چئوره سييله ايكينجي. عبدالحيمد زاماني نين ايستانبولو آنلاتماسيدير.
نه وار كي خاليده اديبين آماجي بير دؤنمين تورك توپلومونو يانسيتماق دئييلدير يالنيزجا. بو فلسفي روماندا چئوره لرين بير ايشلوي ده بللي دگرلرين تمثيلجيسي اولماقدير. سينكلي باققال محلله سي گلنكلري و اينسانجيل دگرلري سوردورن خالق كسيميني؛ گنج توركلردن حيلمي و آرخاداشلاري دئوريمجي آيدينلاري؛ ساراي چئوره سي ايسه، يوزلاشميش يؤنتيجي كسيمي تمثيل ائدر. رومان ايكي بؤلومدن اولوشماقدادير. بيرينجي بؤلوم آنا تئماسي عبدالحيمدين ايستيبداد ايداره سي قارشيسيندا شيددته باش ووراراق دئوريم ياپمانين گئچرلي ليگي سورونودور. گرچي آديوار ايچدنليكله ازيلن خالقدان يانادير، آما گلنك چي ليگي و ساووندوغو ميستيك دونيا گؤروشو شيددته باش ووراراق دئوريم ياپماغي اونايلاماسينا ايذين وئرمز. روماندا ايكينجي مشروطييتين اعلاني " عصرلرين قوردوغو موسسسه لرين كؤكلريني " سؤكن، " ايجتيماعي و سيياسي نيظام و اينتيظامي " آلت اوست ائدن بير دئوريم اولاراق نيتله نير. دوغرو توتوم مولوي طريقتيندن وهبي دده نين ائتديگي كيمي " هرهانسي بير حيات فيرتيناسيني سوكونت له سئير ائتمك " دير. يازار دئوريمدن دئييل ائوريمدن يانادير. رومانين ايكينجي بؤلومونده يوزلاشميش ساراي چئوره سي سرگيله نيركن آنا تئما اولاراق ربيعه ايله پئرئگريني ايليشكيسي گليشير و ائوليليكله سون بولور. بو ائوليليگين سيمگه سل آنلامي باتي ايله دوغونون بيلَشيمي اولاراق يوروملانميشدير. آما پئرئگريني نين " ائله ساده و اينساني عنعنه لر " دئديگي گلنكلره باغلي سينكلي باققال محله سينده كي جماعت ياشامينا حئيران اولماسي، موسلمانليغي قبول ائده رك ربيعه ايله ائولنمه سي و محلله يه يئرلشمه سي، داها چوخ دوغو دگرلري نين اوستونلوگونه ايشارت ساييلماقدادير. نه وار كي يازار، ربيعه ايله پئرئگريني نين سئويشيب ائولنمه لرينه اينانديريجي بير هاوا وئرمه ميشدير. آنلاشيلير، اولايلار يازارين بئينينده كي بير گؤروشو ديله گتيرمك اوچون ترتيب لنمكده و دوغولو قادين ايله باتيلي اركك يازارين تئزي گره يي سئويشديريليب ائولنديريلمكده ديرلر. بيرينجي قيسيمدا اولاي هؤرگوسونون دوغال گليشيمي، فرقلي دونيا گؤروشلرينه صاحيب كيشيلر آراسينداكي چاتيشمادان دوغان گرگينليك و دراماتيك صحنه لر، ايكينجي قيسيمدا يئرلريني، زورلاما ايزله نيمي وئرن بير ايليشكييه و ساراي چئوره سي نين تانيديلماسينا بوراخينجا رومانين صنعت سل دوزه يي دوشر.
1943 ده CHP اؤدولونو آلان سينكلي باققال توركييه ده ان چوخ باسيلميش روماني اولموشدور. خاليده اديبين داها سونراكي رومانلاري ايسه اؤنجه كي لرين وئرديگي دادي وئرمه ميشدير…
سونوج اولاراق؛ خاليده اديب آديوار، تورك ادبيات تاريخينده اؤنملي بير يئره صاحيب دير. چونكو اؤنجه ليكله ايلك قادين يازارلارداندير اؤزو و اولايلارين قادين گؤزويله اينجلنمه سيني گؤسترن رومانلاري بو آچيدان چوخ اؤنملي دير. باشقا اؤنملي نوكته ايسه رومانلارداكي قادينلارين نيته ليكلري، كولتورلو قادين آنلاييشيني گليشديرميشدير. بو سايه ده گونوموزده كي قادين حاقلاري نين، قادين كولتورونون اولوشماسي نين تمللري بو رومانلارلا آتيلميش اولدوغونو دئيه بيله ريك.
اوشاقليق و اؤيرنجي ليك ايللري
1882ويا 1884 ايلينده بئشيكتاش، ايستانبولدا دوغولدو. باباسي مهمت اديب بَي، آناسي فاطما بريفَم خانيمدير. آناسيني كيچيك ياشدا الدن وئرميشدير. ائوده اؤزل درسلر آلاراق ايلك اؤيره نميني تاماملادي. يئددي ياشيندا ايكن ياشيني بؤيوده رك گيرديگي اوسكودار آمريكا ليسه سيندن قيسا بير سوره سونرا پاديشاهين " خيريستييان اوخوللاريندا موسلمان اؤيرنجيلرين اوخوياماياجاغي " امري ايله آلينميش و ائوده اؤزل درس گؤرمه يه باشلاميشدي. كولئژده اينگيليسجه و فرانسيزجا اؤيرنمه يه باشلايان خاليده اديبين اينگيليسجه اؤيره نيركن چئويرديگي كيتاب1897ده باسيلدي. بو، آمريكالي اوشاق كيتابلاري يازاري ژاكوپ آببوتتون (Jacob Abbottun) " آنا " آدلي اثري ايدي . 1899 ايلينده بو چئوري ندنييله ايكينجي. عبدالحميد طرفيندن شفقت نيشاني ايله اؤدول لنديريلدي.عيني ايل يئنيدن اوسكودار آمريكا كالئجينه قئيد اولابيلدي. بو اوخولدا آلديغي ائييتيمين ياشاميندا بؤيوك ائتكيسي اولدو. اوخولدا،ريضا توفيق بَيين فرانسيز ادبياتي درسلرينه قاتيلدي و دوغو ادبياتييلا ايلگي لندي. 1901 ايلينده مأذون اولدو، اوخولون مأذون ائتديگي ايلك قيز اؤيرنجيلر آراسيندايدي.
ايلك ائولي ليگي و اوشاقلاري
خاليده اديب، كالئجين سون صينفينده ايكن رياضيات اؤيرتمني اولان ساليه ذكي بَي ايله اوخولدان مأذون اولدوغو ايل ائولندي. ائشي رصدخانا موديري اولوغو اوچون ائولري هر زامان رصدخانا ايچينده اولدو و بو ياشام اونا سيخيجي گلدي. ائوليليگي نين ايلك ايللرينده ائشينه قاموس- رياضيات آدلي اثريني يازمادا يارديمجي اولدو، اونلو اينگيليس رياضياتچي لارين ياشام اؤيكولريني توركجه يه چئويردي. بيرنئچه شرلوك هولمز(Sherlock Holmes) حيكايه سي نين ده چئويردي. فرانسيز يازار اميل زولانين(Emile Zolan) اثرلرينه بؤيوك ايلگي دويماغا باشلادي. داها سونرا ايلگيسي شكسپيره (Shakespeare) يؤنلدي و هاملت آدلي اثريني چئويردي. 1903 ايلينده ايلك اوغلو آيت الله، بوندان اون آلتي آي سونرا دا ايكينجي اوغلو حسن حيكمت الله توقو دونيايا گلدي. 1905 ايلينده گئرچكلشن ژاپون-روس ساواشيندا باتي اويقارليغي نين بير پارچاسي ساييلان روسياني ژاپونلارين يئنمه سي نين وئرديگي سوينجله اوغلونا ژاپون دنيز قوووتلري كوموتاني آميرال توقو هياجييرونون آديني وئرميشدي.
يازيم آلانينا گيريشي
مشروطييتين ايكينجي كز اعلان ائديلديگي 1908 ايلي خاليده اديبين ياشاميندا بير دؤنوم نؤقطه سي اولدو. 1908ده قزئت لرده قادين حاقلاري ايله ايلگيلي يازيلار يازماغا باشلادي. ايلك يازيسي توفيق فيكرتين چيخارديغي طنين ده ياييملاندي. باشلانغيجدا، -ائشي نين آديندان اؤتورو- يازيلاريندا خاليده ساليه ايمضاسيني قوللاندي. يازيلاري، عوثمانلي ايچريسينده كي موحافظه كار چئوره لرين تپكيسيني چكدي. 31 مارت آياقلانماسي سيراسيندا اؤلدورولمه انديشه سييله قيسا سوره اوچون ايكي اوغلويلا ميصره گئتدي. اورادان اينگيلتره يه گئده رك قادين حاقلاري قونوسونداكي يازيلاري ندنييله اؤزونو تانييان اينگيليس قزئتچيسي ايزابئل فريين(Isabelle Fryın) ائوينده قوناق اولدو. اينگيلتره يه گئديشي او دؤنمده قادين-اركك ائشيدليگي قونوسوندا سوروب گئدن تارتيشمالارا تانيق اولماسينا، بئرتراند روسئل(Bertrand Russell) كيمي كيمي فيكير آداملارييلا تانيشماسينا وسيله اولدو.
1909دا ايستانبولا گئري دؤندو؛ سياسي ايچريكلي يازيلارين يانيندا ادبي يازيلار دا ياييملاماغا باشلادي. هيولا(Həyyula) و رايكين آنا سي(Raikin Annəsi) آدلي رومانلاري باسيلدي. بو آرادا قيز اؤيرتمن اوخوللاريندا اؤيرتمنليك ايله وقف اوخوللاريندا موفتتيش ليك گؤره ولرينده بولوندو. ايلري ده يازاجاغي سينكلي باققال آدلي اونلو روماني، بو گؤره ولر گره كي ايستانبولون اسكي و آرخا محلله لريني تانيماسي سايه سينده اورتايا چيخميشدي.
ائشي ساليه ذكي بيين ايكينجي بير قادينلا ائولنمك ايستمه سي اوزرينه اوندان 1910 ايلينده بوشاندي و آرتيق يازيلاريندا خاليده ساليه يئرينه خاليده اديب آديني قوللانماغا باشلادي. عيني ايل سويييه طاليب رومانيني ياييملادي. بو رومان، بير قادينين اريني ترك ائده رك سئوديگي ارككله ياشاييشيني آنلادير و فئمينيست بير اثر اولاراق دگرلنديريلير. باسيلديغي دؤنمده بير چوخ ائلشتيرييه معروض قالميشدير. خاليده اديب، 1911 ايلينده ايكينجي كز اينگيلتره يه گئتدي، قيسا بير سوره قالدي. يوردا دؤندوگونده بالكان ساواشي باشلاميشدي.
بالكان ساواشي ايللري
بالكان ساواشي ايللرينده قادينلار توپلوم ياشاميندا داها آكتيو رول آلماغا باشلاميشديلار. خاليده اديبده بو ايللرده تعالي نيسوان جمعييتيني (قادينلاري يوكسلتمه درنگي) قوروجولاري آراسيندا يئر آلدي و يارديم ايشلرينده چاليشدي. اؤيرتمنليك مسلگي نين ايچينده اولدوغوندان ائييتيم ايله ايلگيلي بير كيتاب يازماغا يؤنلدي و آمريكالي دوشونور و ائييتيمجي هئرمان هارئل هورنون(Herman Harrell Horn) Thə Psychological Principle of Education (ائييتيمين پسيكولوژيك تملي) آدلي اثريندن يارارلاناراق تعليم و ادبيات آدلي كيتابي يازدي. عيني دؤنمده تورك اوجاغي ايچينده ضياء گؤك آلپ، يوسوف آقچورا، احمد آغا اوغلو، حمدالله صوبحي كيمي يازارلارلا تانيشدي. بو كيشيلرله دوستلوغو سونوجو تورانجيليق فيكريني منيمسه ين خاليده اديب، بو دوشونجه نين ائتكيسييله يئني توران آدلي اثريني يازدي. 1911ده خاراب معبدلر (Harap Mabətlər) و هاندان آدلي رومانلاري ياييملاندي.
بيرينجي دونيا ساواشي ايللري
بالكان ساواشلاري 1913ده سونا ارميشدي. اؤيرتمنليكدن ايستئعفا ائدن خاليده اديب، قيز مكتب لري عومومي موفتتيش ليگي گؤره وينه گتيريلدي. بيرينجي دونيا ساواشي باشلاديغيندا بو گؤر ه وده ايدي. 1916دا جمال پاشانين دعوتي اوزرينه اوخول آچماق اوزره لوبنان و سورييه يه گئتدي. عيني ايل بير عشق روماني اولان سون اثري آدلي كيتابي باسيلدي. عرب ايالتلرينده ايكي قيز اوخولو و بير يئتيم خانه آچدي . اورادا بولوندوغو سيرادا باباسينا وئرديگي وكالت ايله بورسادا، عاييله دوكتورلاري عدنان آديوار ايله نيكاحلاري قيييلدي. لوبناندا ايكن كنعان چوبانلاري آدلي 3 پرده ليك اوپرانين ليبرتتوسونو ياييملادي، اثري ودي صبرا بسته له دي . يوسوف پئيغمبر و قارداشلاريني قونو آلان بو اثر، او ايللرده ساواش قوشوللارينا رغمن يئتيم خانا اؤيرنجيلري طرفيندن 13 دفعه صحنه يه چيخدي. تورك اوردولاري نين لوبنان و سوريه ني بوشالتماسي اوزرينه 4 مارت 1918ده ايستانبولا دؤندو. يازار، حياتي نين بورايا قدر اولان بؤلومونو مور سالخيملي ائو(Mor Salkımlı Ev) آدلي كيتابيندا آنلاتميشدير.
ميللي موجادله ايللري و ABD مانداتي تئزي
خاليده اديب، ايستانبولا دؤندوكدن سونرا دارولفونوندا باتي ادبياتي اوخوتمايا باشلادي. ايزميرين ايشغاليندان سونرا " ميللي موجادله " ان اؤنملي ايشي حالينا گلدي. تورك اوجاقلاريندا چاليشدي. قاراقول آدلي گيزلي اؤرگوته گيره رك آنادولويا سيلاح قاچيرما ايشينده رول آلدي. واكيت قزئتي نين سوركلي يازاري، م. زكريا و ائشي سابيها خانيمين چيخارتديقلاري بؤيوك مجموعه نين باش يازاري اولدو.
ميللي موجادله طرفداري آيدينلارين بير قيسمي ايشغال چيلارا قارشي آمريكا بيرلشميش دؤولترلرله (ABD) ايش بيرليگي آپارما دوشونجه سي ايدي، خاليده اديب بو دوشونجه ده كي رفيق خاليد، احمد امين، يونوس نادي كيمي آيدينلارلا 14 اوجاق 1919دا ويلسون پرنسيپ لري جمعييتي نين قوروجولاري آراسيندا يئر آلدي. خاليده خانيم، ميللي موجاله نين اؤندري موصطفا كمالا يازديغي بير مكتوبلا ABD مانداتي تئزيني آچيقلادي آنجاق بو تئز تموز آييندا موصطافا كمال اؤندرليگينده كي ارزروم كونگره سينده اوزون اوزون تارتيشيلاجاق و رد ائديله جك دير. ايللر سونرا موصطافا كمالين نيطق آدلي اثرينده تام متنينه يئر وئرجگي مكتوبو اوزوندن خاليده اديب، " مانداتجي " اولاراق سوچلانميش، حتا " خايين " اولاراق دگرلنديريلميشدير.
خاليده اديب آديوار اوچون ايستانبول ميتينگلري و اعدام قراري
15 ماييس 1919 گونو ايزميري يونانليلارين ايشغال ائتمه سي اوزرينه ايستانبولدا آردي آردينا پروتئستو ميتينگلري دوزنلنمكده ايدي. ياخشي بير خطيب اولان خاليده اديب، 19 ماييس 1919 گونو آسري قادينلار بيرليگي نين دوزنله ديگي و قادين خطيب لرده قونوشماچي اولدوغو ايلك آچيق هاوا ميتينگي اولان فاتيح ميتينگينده كورسويه چيخان ايلك قونوشماچي ايدي، ائتديگي نيطق ايله بللكلرده بؤيوك ايز بوراخدي. 20 ماييسدا اوسكودار ميتينگي، 22 ماييسدا كاديكؤي ميتينگينه قاتيلدي. بونلاري خاليده اديبين باش قهرماني حالينا گلديگي سولطان احمد ميتينگي ايزله دي. اؤنجه دن حاضيرلانمادان و يازمادان ائتديگي قونوشمادا صرف ائتديگي " ميللت لر دوستوموز، حؤكومت لر دوشمانيميزدير. " جومله سي بير وجيزه حاليني آلدي.
اينگيليس لر ايستانبولو 16 مارت 1920ده ايشغال ائتديلر. حاققيندا اعدام امري چيخارديقلاري ايلك كيشيلر آراسيندا خاليده اديب و ائشي عدنان دا واردير. 24 ماييسدا پاديشاه طرفيندن اونايلانان قراردا اعداما محكوم ائديلن ايلك 6 كيشي بونلاردي: موصطافا كمال، قارا واسيف، عالي فواد پاشا، احمد روستم، دوكتورعدنان و خاليده اديب.
آنادولودا موجادله
حاقلاريندا اعدام قرار چيخمادان اؤنجه خاليده اديب، ائشي ايله بيرليكده ايستانبولدان آيريليب آنكاراداكي ميللي موجادله يه قاتيلميشدي. اوشاقلاريني ايستانبولدا ياتيلي اوخولدا بوراخاراق 19 مارت 1920 گونو عدنان بَي ايله آت سيرتيندا يولا چيخان خاليده خانيم، گيوه يه اولاشديقدان سونرا بولوشدوقلاري يونوس نادي بَي ايله بيرليكده قاطارا مينيب آنكارايا گئتميش و 2 نيسان 1920 گونو آنكارايا وارميشدي.
خاليده اديب، آنكارادا كالابا(كئچيؤرن)داكي قرارگاهدا گؤره و آلدي. آنكارا يولوندا ايكن آكحيصار ايستاسيونوندا يونوس نادي بي ايله بيرليكده قرارلاشديرديقلاري كيمي آنادولو آژانسي آدلي بير خبر آژانسي نين قورولماسي موصطافا كمال پاشادان اوناي گؤرونجه آژانس اوچون چاليشماغا باشلادي. آژانسين موخبري، يازاري، يؤنتيچيسي، آياق ايشلرينه باخاني اولاراق چاليشيردي. خبر درله ييب ميللي موجادله يه ايليشكين بيلگيلري تلگرافي اولان يئرلره تلگرافلا ايلَتمك، اولمايان يئرلرده جامي آولوسونا آفيش اولاراق ياپيشتيريلمالاريني ساغلاماق؛ آوروپا باسينيني تعقيب ائديب باتيلي قزئتچي لرله ايلتيشيم قورماق؛ موصطافا كمالين يابانجي قزئتچي لرله گؤروشمه سيني ساغلاماق، بو گؤروشمه لرده ديلماجليق ائتمك ؛ يونوس نادي بيين چيخارديغي حاكيمييت-اي ميللييه قزئته سينه يارديمجي اولماق و موصطافا كمالين ديگر يازي ايشلري ايله ايلگي لنمك خاليده اديبين يوروتدوغو ايشلردي.
1921ده آنكارا قيزيل آي باشقاني اولدو. عيني ايلين هازيران آييندا اسكي شهير قيزيل آيدا خسته لره يئتيشيردي. آغوستوستا اوردويا قاتيلما ايستگيني موصطافا كماله تلگرافلا ايلتدي و جبهه قرارگاهيندا گؤره ولنديريلدي. ساكاريا ساواشي سيراسيندا اونباشي اولدو. يونانليلارين خالقا وئرديگي ضررلري اينجله مك و راپورلاماقلا سوروملو تدقيق-اي مظاليم كوميسيونوندا گؤره ولنديريلدي. وورون قحبه يه آدلي روماني نين قونوسو بو دؤنمده اولوشدو. توركون آتشله ايمتاحاني(1922) آدلي آني كيتابي، آتشدن گؤملك(1922)، قلب آغريسي (1924)، زئينونون اوغلو آدلي رومانلاريندا قورتولوش ساواشي نين دَييشيك يؤنلريني گئرچكچي بيچيمده ديله گتيربيلمه سيني ساواشداكي دنگيملرينه بورجلودور.
ساواش بويونجا جبهه قرارگاهيندا گؤره و ياپان خاليده اديب، 30 آغوستوس ظفريندن سونرا اوردو ايله ايزميره گئتدي. ايزميره يورويوش سيراسيندا روتبه سي باش چاووشلوغا يوكسلدي. ساواشداكي يارارلي ليق لاريندان اؤتورو ايستيقلال مئدالي ايله اؤدوللنديريلدي.
قورتولوش ساواشي سونراسي
قورتولوش ساواشي، تورك اوردوسونون ظفري ايله سونوجلانديقدان سونرا آنكارايا دؤندو. ائشي، ديش ايشلر باخانليغي نين ايستانبول تمثيل چي ليگي ايله گؤره ولنديريلينجه بيرليكده ايستانبولا گئتديلر. آنيلاري نين بورايا قدر اولان قيسميني توركون آتشله ايمتاحاني آدلي اثرينده آنلاتميشدير.
خاليده اديب، جومهورييتين اعلانيندان سونرا آخشام، واكيت و ايقدام قزئت لرينده يازدي. بو آرادا جومهورييت خالق فيرقه سي و موصطافا كمال آتاتورك ايله سياسي فيكير آيريليقلاري ياشادي. ائشي عدنان آديوارين ترقي پرور جومهورييت فيرقه سي نين قورولوشوندا يئر آلماسي سونوجو ايقتيدار چئوره سيندن اوزاقلاشديلار. ترقي پرور جومهورييت فيرقه سي نين قاپاتيليب تقرير-اي سوكون قانونونون قبول ائديلمه سييله تك پارتي دؤنمي باشلايينجا، اري عدنان آديوار ايله بيرليكده توركييه دن آيريلاراق اينگيلتره يه گئتدي. 1939 ايلينه قدر 14 ايل بويونجا يورد ديشيندا ياشادي. بو سوره نين 4 ايلي اينگيلتره ده، 10 ايلي ده فرانسادا گئچدي.
خاليده اديب، يورد ديشيندا ياشاديغي دؤنمده كيتاب يازماغي سوردوردوغو كيمي تورك كولتورونو دونيا قامو اويونا تانيتماق آماجييلا بير چوخ يئرده كونفئرانسلار وئردي. اينگيلتره ده كمبريج، آكسفورد ؛ فرانسادا سوربون بيليم يوردلاريندا قونوشماچي اولدو. 2 دفعه آمريكا بيرلشيك دؤولتلرينه بير دفعه ده هينديستانا دعوت ائديله رك گئتدي. 1928 ايلينده ABD ايلك گئديشينده ويليام استون(Williamstown) سيياست انستيتوسوندا يووارلاق ماسا كونفرانسينا باشقانليق ياپان ايلك قادين اولاراق بؤيوك ايلگي چكدي. آرتيق ABD ده ياشاماقدا اولان اوغوللاريني، آنادولودا ميللي موجادله يه قاتيلماق اوچون اونلاردان آيريليشيندان 9 ايل سونرا ايلك دفعه بو گزي سيراسيندا تكرار گؤره بيلدي. 1932 ايلينده كولومبيا بيلم يوردو برنارد كولژدن(Bernard Kolej) گلن چاغري اوزرينه ايكينجي كز ABDيه گئتدي و ايلك گيديشينده كي كيمي سئري كونفرانسلارلا اؤلكه ني دولاندي. ياله, (Yale)، ايللينويس(Illinois)، ميشيقان (Michigan) بيلم يوردلاريندا كونفرانسلار وئردي. بو كونفرانسلارين سونوجو اولاراق توركييه باتييا باخير آدلي اثري اورتايا چيخدي. 1935 ايلينده ايسلام بيلم يوردو Jamia Milia – ني قورماق اوچون آچيلان كامپانيايا قاتيلماق اوزره هينديستانا چاغيريلديغيندا دهلي ، كلكته، بنارس، حيدرآباد، لاهور و پيشاور بيلم يوردلاريندا درسلر وئردي. كونفرانسلاريني بير كيتابدا توپلادي، آيريجا هينديستان ايزله نيملريني ايچه رن بير كيتاب يازدي.
1936 ايلينده ان اونلو اثري اولان سينكلي باققالين اينگيسجه اوريژنالي “The Daughter of the Clown” ياييملادي. رومان عيني ايل توركجه اولاراق خبر قزئتينده تفريقا ائديلدي. بو اثر 1943 ايلينده CHP اؤدولونو آلدي و توركييه ده ان چوخ باسيلميش رومان اولدو.
1939دا ايستانبولا دؤندو و 1940 ايلينده ايستانبول بيليم يوردوندا اينگيليس فيلولوژيسي كورسوسونو قورماقلا گؤره ولنديريلدي و 10 ايل كورسو باشقانليغيني يوروتدو. شئكسپيرحاققيندا وئرديگي آچيليش درسي بؤيوك يانكي اويانديردي.
1950 ايلينده دئموكرات پارتي ليسته سيندن ايزمير ميللت وكيلي اولاراق TBMMيه گيردي و باغيمسيز ميللت وكيلي اولاراق گؤره و آلدي. 5 اوجاق 1954 گونو جومهورييت قزئتينده سياسي ويداعنامه باشليقلي بير يازي ياييملاياراق بو گؤره ويندن آيريلدي و تكرار بيليم يوردوندا گؤره و آلدي. 1955ده ائشي عدنان بَيين ايتگيسي ايله سارسيلدي.
خاليده اديب آديوار، 9 اوجاق 1964 ايلينده ايستانبولدا 82 ياشيندايكن بؤيرك يئتمزليگي ندنييله ياشاميني ايتيردي. جنازه سي، ايستانبول مركزافندي مزارليغينا دفن ائديلدي.
كيتابين آدي :خليج كنگر
بيچيم : jar
ديل:آزربايجان توركجسي
اولچوسو : 182 kb
كيتابين آدي:قوران ناغيل لاري
كيتابين آدي : قيسا ناغيل لار
بيچيم : jar
ديل: آزربايجان توركجه سي
اولچو : 141
كيتابين آدي : سون پاريلتي ( شعر توپلومو)
بيچيم : jar
ديل:آزربايجان توركجسي
اولچوسو : 180 kb
مطالبي كه پس از درگذشت وي در نشريات به قلم دوستانو شاگردان او منتشر شد، البته تا حدي به شناساندن زرياب كمك كرد اما به نظر ميرسد، اهميت او همچنان مجهول مانده است.در سالهاي نخستين دانشجويي، به درك محضر دكتر زرياب در دفتر مجله يغما نائل آمدم، از آن پس در پارهاي از جلسات سخنراني وي در دانشگاه تهران، حضور يافتم. پس از انقلاب از آنجا كه دكتر زرياب در مؤسسات علمي جديد حضور فعالي داشت، ديدار او آسانتر بود به ويژه، اواخر كه چند سالي دستيار او در يكي از اين سازمان ها بودم، استفاده از محضر فيض بخش او مداوم بود.
نشستن در محضر زرياب افزون بر فوايد فراوان علمي، بهره وري از فضائل اخلاقي و انساني او بود. هر سخني از زرياب حتي لطيفههاي او آموزنده و رهگشا بود و هرنكته و خي او اثري جدي و روشنگر بر اذهان اطرافيان باقي ميگذاشت. برخوردها و رفتارهاي ملاطفتآميز زرياب حتي با كساني كه با او بر سر مهر نبودند، پندآموز و عبرتانگيز بود. او بدون آنكه تظاهري داشته باشد در رفتار خود جوهري انساني داشت كه حكايت از منشي آزاد ميكرداق كار او محل تجمع همه همكاران جوان يا استادان نامآور و فاضل بود. او حلاّل مشكلات همه و پاسخگوي سؤالات و اشكالات در رشتههاي گوناگون بوددكتر زرياب حافظهاي شگفتانگيز داشت و ذهن او گنجينهاي از خاطرات لطيف و پر مطلب بود و هر زماني به مناسبت، نكتهها بيان ميداشت. چند سال پيش روزي دكتر سيد جعفر سجادي بيتي از منظومه شاعري گمنام خواند و جوياي نام سراينده كتاب و محل چاپ آن شد. زرياب بيتها بيت از آن مثنوي را كه بلند و نامشهور بود، خواندن گرفت و بيآنكه به ذهن فشار آورد نام شاعر، محل چاپ و سال آن را كه در اوايل مشروطه بود بيان كرد و تعجب و اعجاب حاضران را برانگيخت. به ويژه بايد از تسلط زرياب بر اشعار شاعران مشهور يا غير مشهور عرب زبان س راند. از خاطرات تأسف بار من در باره استاد زرياب آن است كه روزگاري نيّت آن داشتم تا در محضر او به بهانه تصحيح كتاب »جهانآراي« قاضي احمد غفاري ـ كه تأليفي موجز اما دقيق و پر مطلب از تاريخ عمومي به روايت مورخان اسلامي است ـ يك دوره تاريخ جهان اسلام و ايران را نزداو آموزش ببينم، اما كساني از كوته نظران كم كار كه از تلاش ديگران هم نگران و ناشادند، زرياب را كه موافقت خود را با اين خواسته بارها اعلام داشته و نسخ خطي آن كتاب نيز فراهم آمده و شروع كار از هر نظر نزديك بود، از اين انديشه باز داشتند، اكنون پس از گذشت چندين سال، ياد آن چيزي جز افسوس بر خاطر نميگذارد.*** بخشي از مقدمه كتاب »بزم آوردي ديگر« تاليف دكتر عباس زرياب خويي، به مطلبي با عنوان »در رثاي استاد دكتر عباس زرياب خويي« به قلم استاد »احمد تفضلي« اختصاص يافته است. آقاي تفضلي در اين مطلب خود آورده است: به هيچ باغ نبود آن درخت مانندش كه تندباد اجل بي دريغ بركندش زماني يكي از بزرگان فرهنگ و ادب ايران در ضمن مقاله اي در رثاي يكي ديگر از دانشمندان ايران نوشت: »مرگ سايه اي خطاپوش دارد«. من هرگاه يكي از فضلا در مي گذرد و سخنان اغراق آميز ديگران را دربارة او مي شنوم و مي‌خوانم، بي اختيار به ياد اين جملة حكيمانه مي افتم و حال كه قلم به دست گرفته ام تا مطلبي در رثاي استاد دكتر زرياب بنويسم و به قول بيهقي »قلم را لختي بر وي بگريانم«، با خود مي انديشم كه آيا اين جمله در مورد او نيز صادق است يا نه؟ دور از من باد كه بگويم استاد زرياب به دور از خطا بود. اما درست و منصفانه آن است كه بگويم دانش و فضايل اخلاقي او چنان فراوان و فراخ دامن بود كه جاي چنداني براي خودنمايي خطاهاي محتمل او نمي گذارد. نوشتن و سخن گفتن دربارة زرياب كار دشواري است. بايد جامعيت او را داشت كه دريغا كسي ندارد.
نگاهي به آثار پرمعني و سنجيدة او در فلسفه و كلام و تاريخ و ادبيات و نسخه شناسي و خط شناسي و تبحّر او در زبانهاي عربي و آلماني و انگليسي و فرانسه شاهد اين مدّعاست. من هميشه از خود پرسيده ام كه مگر 24 ساعت شبانه روز زرياب طولاني تر از آن ديگران است كه اين همه مي داند؟، بعد به خود پاسخ داده ام كه: البته نه، بلكه قدرت ذهن و هوش و حافظة او چند برابر ديگران است. من در ايران و در خارج ايران محضر استادان بزرگ و پراعتباري را درك كرده ام. اما در ايران خود را هميشه شاگرد سه تن از استاداني دانسته‌ام كه هرگز در كلاس درس‌شان ننشسته ام و در معني مرسوم كلمه شاگردشان نبوده ام و به آنان امتحاني نداده ام و چيزها آموخته ام: شادروان مجتبي مينوي، شادروان دكتر زرياب و استاد عزيزم حضرت اقاي محمدتقي دانش پژوه كه خدا به سلامتش بدارد. با دكتر زرياب در سال 1345 پس از آنكه از آمريكا بازگشته و استاد گروه تاريخ دانشكدة ادبيات شده بود، آشنا شدم. آن زمان من نيز پس از اتمام تحصيلات به ايران آمده بودم با اندامي موزون و خوش سيما و خوشخوي كه در اتاق گروه تاريخ مي نشست: »آفتابي در ميان سايه اي«. هر كس از او سؤالي مي كرد از يك گوشه از تاريخ ايران، و او جواب مي داد. در پاسخ هايش هيچ گونه فضل فروشي و تفاخر فضلايي ديده نمي شد. http://t2.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcSHf5OA2Eeqk3ECXJm464OoCfMExttHkpdHO2N7mbmkzETXWmLRXnSSWw يك بار ديدن او كافي بود كه هر كس شيفته اش شود. گفته هايش هميشه چاشني لطيفه اي بجا و ناشنيده داشت. با او آشنا شدم و اين آشنايي به زودي به دوستي انجاميد. استاد زرياب به فرهنگ ايران پيش از اسلام مِهر و عنايتي خاص داشت و از اين رو نيز مفتخر به برخورداري از لطف او شدم. با آثار استادان متخصص اين رشته آشنا بود و خود مدتي با هنينگ استاد نابغة ايران شناس در بركلي همكاري داشت. در آن زمان هنينگ به دومناش كه يكي از اجلّة علماي ايران شناس فرانسه بود، نوشت كه مرحوم تقي زاده يك دانشمند ايراني را براي تدريس بدو معرفي كرده است كه درست همانند مينوي است. هنينگ با مينوي در مدرسة السنة شرقي لندن همكاري داشت و به درخواست او نامة تنسر را كه در تهران تصحيح و چاپ كرده بود، در كلاسي كه پروفسور مري بويس نيز شركت داشت به همراهي هنينگ تدريس كرده بود. بعدها پروفسور بويس ترجمه‌اي انگليسي از اين كتاب را براساس تقريرات اين دو استاد كم نظير فراهم آورد و منتشر كرد و در جاي جاي آن از هر دو آنان نقل قول كرده است. هنينگ دانشمندي بود سختگير و به دست آوردن پسند خاطر او كاري بس دشوار بود. او نابغه بود و از ديگران توقّع نبوغ داشت كه البته انتظار بجايي نبود. با اين همه، احاطة علمي بي نظير زرياب و سازگاري و بردباري و فروتني او هنينگ را شيفته اش كرد تا آن جا كه از او خواست هميشه در بركلي بماند. اما زرياب كه عاشق ايران بود، بازگشت به ايران و شغل كتابداري مجلس سنا را بر استادي دانشگاه بركلي ترجيح نهاد و به ايران بازگشت. زرياب اينجايي بود.
هنگامي كه به خواست شادروان مينوي »بنياد شاهنامة فردوسي« تأسيس شد و مقرّر گشت كه شاهنامه براساس نسخ خطي معتبر قديمي زيرنظر آن استاد علامه تصحيح و منتشر شود، از زرياب دعوت گرديد كه در اين كار مشاور علمي شادروان مينوي باشد. كم اتفاق افتاده است كه زرياب »نه« گفته باشد، خصوصاً در اين مورد كه خواهش از جانب مينوي بود و موضوع تصحيح شاهنامه. زرياب حتي اگر نوجوان دبيرستاني همساية خانه اش از او وقت مي خواست تا اشكالات عربي يا انگليسي اش را از او بپرسد، با گشاده‌رويي خواهش او را مي‌پذيرفت، چه رسد به خواهش شركت در كاري سترگ، همچون تصحيح شاهنامة فردوسي كه همه اش را به دقت خوانده بود و در حل مشكلات آن صاحبنظر بود. من نيز افتخار داشتم كه همراه دكتر سيدجعفر شهيدي و دكتر علي رواقي در اين كار از زمرة مشاوران مينوي باشم. پيش از آن هم دكتر محمدرضا شفيعي كدكني دانشمند و اديب و شاعر نامي ايران، در اين جلسات مشاوره شركت مي كرد و به سبب سفر به خارج از فيض حضور پربركتش محروم مانديم. جلسات در محل بنياد شاهنامه در پشت مجلس شوراي ملي در اول خيابان ژاله تشكيل مي شد. مرحوم مينوي همان طور كه مي دانيم در كار تحقيق سختگير بود، كوچكترين خطايي را بر نزديكترين و عزيزترين دوستانش نمي بخشود. براي رسيدن به حقيقت به بحث و جدل مي پرداخت و تا قانع نمي شد، هيچ سخني را از هيچ كس نيم پذيرفت. گاه مباحثات اين جلسات به تلخي مي گراييد، در اين جا بود كه لطيفه گويي و ظرافت طبع زرياب مددكار بود و لبخند بر لبان استاد مينوي مي آورد و چهرة غالباً گرفته او را مي گشود و به زرياب به مزاح مي‌گفت: »من از دست تو چه كنم؟«. احترام و علاقه و اعتقادي كه مرحوم مينوي بدو داشت، به هيچ كس نداشت، همان طور كه علامه مرحوم تقي زاده مكرراً مي گفت: »زرياب مانند فرزند من است« و در كتابي كه به زرياب، در همان سالهاي جوانيش هديه كرده بود، نوشته بود »علامه زرياب خويي«. چند سالي پس از انقلاب، از اقبال نيك من باز در جلسات علمي بعضي مؤسسات فرهنگي با او شركت مي‌كردم و اين زمان با مشاوران و متخصصان ديگري كه هر يك به سبب تخصصشان در رشته اي مانند ادبيات فارسي، عربي، تاريخ هنر، فقه، فلسفه و اصول و كلام و حديث و غيره دعوت شده بودند، اما زرياب براي »همه چيزداني« اش در مسائل دشواري كه مطرح مي شد بي اختيار همه نگاهها به سوي آن نادرة دوران مي لغزيد و همه گوش خود را آمادة شنيدن سخنان حكيمانة او مي كردند كه هرگز به تندي و تلخي آلوده نمي شد. آرام و شمرده و پخته و سنجيده و شيرين سخن مي گفت و اگر نظر او را نمي پذيرفتند، بيهوده بر آن پافشاري نمي كرد. ديري نمي گذشت كه همه مي دانستند حق با او بود.
در اين سالها چند تن از جوانان با استعداد از فيض راهنمايي او در كار تحقيق، خصوصاً در زمينة تاريخ و ادبيات برخوردار بودند. با اين كه فرصت اندكي داشت، اما با مهرباني ذاتي اش، نوشته هايشان را مي خواند و شيوة درست را به آنان مي آموخت. پس از انقلاب، زرياب از دانشگاه كناره گرفت. از آزارها و ايذاهايي كه از جاهلان و كم خردان و حاسدان مي ديد، هرگز خم بر ابرو نمي آورد. سختيها و مشتقهاي روزگار هرگز از بلندي مناعت طبع او نكاست، مانند هميشه خوش مي گفت و خوش مي درخشيد. حتي در واپسين شب زندگيش كه به اتفاق دوست و همكار ديرينش كيكاوس جهانداري در بيمارستان به ديدارش رفتم، در بستر بيماري شعر مي خواند و لطيفه مي گفت. استاد زرياب آخرين حلقه از سلسله اي بود كه تقي‌زاده و قزويني و مينوي از زمرة آن بودند. دانشمندان عديم النظيري كه هم معارف ايراني و اسلامي را مي‌دانستند و هم با تحقيقات غربي و متدلوژي جديد آشنا بودند. دريغا كه آخرين حلقة اين سلسله را از دست داديم. ما چه دانيم كه از ما چه سعادت بگذشت وان تصـــــور نه به اندازة اين سينة ماست
