سنين بهره ن يئين كيم دير؟         كيمينكي سن؟ ييه ن كيم دير؟

سنه دوغري دئيه ن كيم دير؟            (يالان دنيا، يالان دنيا )

سني فرزانه لر آتدي،            قاپيب، ديوانه لر توتدي،

كيمي آلدي، كيمي ساتدي،                  ساتان دنيا، آلان دنيا

آتي ازل داغا سالديق،       يورولدوقجا، دالي قالديق

..........

---

آرديني اوخو

 

يكي از شناخته ترين و محبوب ترين خواننده هاي ملل اسلامي كه حتما تا حالا ديده ايد يا لااقل صداش رو شنيده ايد سامي يوسف خواننده آذربايجاني مقيم انگلستان مي باشد كه اين روزها با آمدن ماه مبارك رمضان حتما اون رو تو برنامه هاي تلوزيوني با كارهاي اسلامي اش خواهيد ديد.
اما چيزي كه تو اين پست مي خواهم اشاره كنم حرفهاييست كه در مورد ملييت اون زده ميشود و برخورد رسانه ملي ما در اين مورد.
وقتي كه سامي يوسف براي اولين بار در تلوزيون ايران ظاهر شد  به خاطر مذهبي بودن آهنگ هايش و سبك جديدي كه براي ايرانيان داشت بعد از مدت كوتاهي در ايران طرفداران بسياري پيدا كرد.
زماني كه اولين آهنگ هاي سامي يوسف در ايران پخش مي شد هنوز سامي آهنگي به زبان فارسي نداشت و آهنگ هاي خود را به زبان هاي انگليسي,عربي و تركي خوانده بود و تا آن زمان صحبتي از ملليت سامي وجود نداشت و عموم مردم وي را اهل انگلستان  مي دانستند. تا اينكه سامي در آلبوم "الاماه" خود كه به چندين زبان مختلف (به زبان هاي كشورهاي اسلامي از جمله تركي آذربايجاني) خوانده شده بود آهنگ الاماه را به زبان فارسي نيز خواند كه اين اتفاق با عكس العمل سريع مسئولان صدا و سيما و مطبوعات براي ايراني كردن سامي مواجه شد كه اوج آن توسط كانال دو و خبر 20:30 انجام شد كه در آن گزارشي تصويري از سامي پخش شد  كه در آن سامي خود را متولد  تهران معرفي كرد و با پخش گوشه اي از آهنگ الاماه به زبان فارسي اين نتيجه گرفته شد كه سامي يوسف ايراني و فارس زبان مي باشد و آهنگ الاماه را براي مادرش و به زبان مادريش يعني فارسي خوانده است.
البته اين اولين و آخرين آهنگ سامي به زبان فارسي بود.سامي آهنگ هاي خود را كه بيشتر جنبه مذهبي اسلامي دارند را به زبانهاي انگليسي عربي وتركي خوانده و به خاطر اينكه سامي سني بوده و در مواردي متن آهنگهاي او با اعتقادات شيعيان متفاوت مي باشد (از جمله نحوه صلوات به رسول الله)  فقط شماري ار آهنگ هاي وي از تلوزيون ايران پخش مي شوند.
البته اين ترفند فارس ها به خاطر تاكيد خود سامي به آذربايجاني بودنش نگرفت و حتي در مصاحبه اي كه توسط شبكه سه سيما براي ايراني جلوه دادنش در لندن با وي صورت گرفته بود و با اين سوال كه شما در كجا متولد شده ايد شروع شد نيز سامي با جديت تمام خود را اهل آذربايجان و بزرگ شده انگليس خواند و براي اينكه دل خبرنگار شبكه سه هم نسوزد خود را از لحاظ فرهنگي مديون ايران معرفي كرد.سامي تا كنون كنسرت هاي بسياري در سراسر دنيا برگزار كرده از جمله در سرزمين مادريش آذربايجان كه با استقبال كم نظير مردم در باكو برگزار شد.البته بزرگترين كنسرت وي نيز سال ۲۰۰۶ در تركيه اجرا شد و حدود ۲۰۰ هزار نفر در اين كنسرت شركت كردند.
سايت رسمي سامي يوسف: http://www.samiyusuf.com

آرديني اوخو

 

استاد محمدحسين يگانه از بزرگان دوتار تركى خراسانى- از سرى پيران خراسان

آرديني اوخو

استاد سخن،شاعر نغز گفتار و دلسوخته مرحوم حاج رضا صراف تبريزي در سال 1271 هجري قمري در محله ي راسته كوچه تبريز در دربند حصار ديده به جهان گشود.در سن 12 سالگي پدر خود را از دست داد به ناچار براي گذراندن زندگي به شغل پدرش يعني صرّافي روي آورد.مغازه اش در تيمچه ي حاج سيد حسين ميانه قرار داشت.در حين تجارت،به آموختن ادبيات فارسي و عربي پرداخت.
حاج رضا صراف هميشه در محافل علمي و ادبي شركت داشت و از سال 1291 ه .ق (از 20سالگي) يكي از اعضاي برجسته انجمن ادبي صفا بود كه جلسات انجمن در خانه وي تشكيل مي شد.او هميشه از محضر اديب نامدار مرحوم « لنكراني » پيش كسوت اين انجمن استفاده مي برد.

صراف در عمر كوتاه خود در حدود 2500 بيت شعر سروده كه علاوه بر غزليات،اشعار نغزي در موضوع حادثه ي كربلا سروده كه حكايت از علاقه مندي و اظهار ارادت شاعر به ساحت مقدس معلم بزرگ شهادت حضرت حسين ن علي(ع) دارد و بيش از نصف ديوانش به مراثي و مدايح اهل بيت(ع)اختصاص يافته است.در حقيقت صرّاف يكي از 4 شاعر بزرگ مرثيه سراي 100-150 سال اخير بوده است.
برخي از شاعران او را سعدي تركي سرا و برخي ديگر او را با نظامي مقايسه كرده اند.شخصيت ادبي صراف چنان از عظمت و ابهت برخوردار است كه شعراي بعد از او از جمله غزلسراي معصر علي آقا واحد تحت تاثيرش قرار گرفته.همچنين استاد شهريار از او چنان متاثر گرديده كه او را به عنوان يكي از نوابغ ادبي آذربايجان مورد ستايش قرار داده است.
صراف نه ماه پس از صدور فرمان مشروطيت در 17 ربيع الاول سال 1325 در سن 54 سالگي به دنبال ابتلا به بيماري  آسم در تبريز چشم از جهان مي بندد.

بي گمان حاج رضا صراف تبريزي يكي از قله هاي هميشه بلند شعر تركي و به تعبير شهريار:از نوابغ ادبي آذربايجان است. در عرصه ي غزل،شور انگيز ترين و لطيف ترين غزل هاي زبان تركي به زبان ساده و بياني شيوا و عاطفي از ذوق و قريحه ي سرشارضراف تراوش كرده است.در زمينه ي مدح،مرثيه و ثنا گستري آل علي(ع)بي شك صراف از مردمي ترين و دلسوخته ترين شاعران شيعي است.سوگ سروده هاي وي در ماتم سالار شهيدان امام حسين(ع) و يارانش ورد زبان عاشقان اهل بيت(ع) در ايران،جمهوري آزربايجان،تركيه،داغستان و قفقاز است.

سادگي و رواني از ويژگيهاي بارز زبان شعري صراف است.به گونه اي كه كمتر متخصصي جرأت تصحيح ديوان صراف را دارد.تعبيرات پيچيده و كلمات مهجور و فضل فروشانه از ساحت شعر او به دور است.البته صراف،سادگي زبان و رواني بيان را با سَيَلان عاطفه،روشني انديشه و صنايع ادبي در هم آميخته و با استفاده از صنايع لفظي و معنوي همچون تشبيه،حقيقت و مجاز،طباق،مراعات النظير،لف و نشر،تجنيس،ارسال المثل و... سخن را غنا و استحكام بخشيده و به نهايت شيوايي و زيبايي رسانده است.با آوردن گوهر هاي معاني بكر و با الهام از ملكوت روشني بخش فكر،بر بار معرفتي شعرش افزوده و با دميدن روح احساس و عاطفه و ساختن تصاوير دل انگيز و تشبيهات رنگارنگ . گاه با نازك خيالي به شيوه ي شاعران سبك هندي كلام خود را دلنشين و ماندگار كرده است. در زير يكي از سروده هاي ايشان را كه درباره كربلا سروده است را خواهيد خواند.

هله گۆلشَنين گـۆلــۆ سـوْلمئـيــوب

آنــام آغـــلامـــا، بــاجێـــم آغـــلامــا

هله ساغـدێ قارداشـۇن اؤلمئيـوب

آنــام آغـــلامـــا، بــاجێـــم آغـــلامــا



آنامێن عزيزه قێزێ باجێم

هله اوْلما مايل-ي-درد-وْ-غم

قوْشۇنۇم دۇرار هامێ بير به بير

هله ياتمئيوبدي اسير عَلَم

هله صاحب-ي-عَلَم اؤلمئيوب

هله ائتمئيوبله قوْلۇن قلم

هله مشكي قانيله دوْلمئيوب

آنام آغلاما، باجێم آغلاما



هله قۇملار اۆستۆنه دۆشمئيوب

باجێ اكبرين قد-ي-نورسي

گۆن ائوينده* ظۆلميله قالمئيوب

هله پاره-پاره جنازه‌سي

هله خئيمه‌لرده‌ن اۇجالمئيوب

آرديني اوخو

 

http://ayda.arzublog.com

آرديني اوخو

 ميللي شاعير : محمت امين يورداكول حياتي و شئعيرلري

13 ماييس 1869دا ايستانبولدا دوغولدو . 14 اوجاق 1944ده  ايستانبولدا ياشاميني ايتيردي. زينجيرلي كؤيو مزارليغيندا توپراغا وئريلدي. ميللي ادبييات  و توركچولوك آخيمي نين اؤنده گلن تمثيلجيسي و دولت مأمورو ايدي. ايتيحاد و ترققي جمعييتينه گيردي. شئعيرلري ايله ايستانبول حوكومتيني ائلشتيرينجه 1907ده ارزروم روسومات ناظيرليغينا آتاناراق ايستانبولدان اوزاقلاشديريلدي. ايكينجي مشروطييتين اعلانيندان سونرا عيني گؤروله بو كز ترابزونا گؤندريلدي. 31 مارت اولايي نين آرديندان 13 نيسان 1909دا ايستانبولا چاغريلدي. بحرييه نظارتي موستشارليغينا آتاندي. حيجاز و سيواس دا واليليك ياپدي. 1910دا ايستانبولا دؤندو. تورك يوردو جمعييتي و تورك اوجاغي نين قوروجولاري آراسيندا يئر آلدي. تورك يوردو درگيسي نين يايين سوروملولوغونو اوسته لندي. ايتيحاد و ترققي ايله آنلاشمازليغا دوشونجه، 1912ده ارزروم واليليغيندن امكلييه آيريلدي. 1914ته عوثمانلي مجليس-اي معبوثانيندا موصول ميلت وكيلي اولدو. آراليق 1919دا تورك فيرقه سيني قوردو . ايستانبولون ايشغاليندان سونرا 1921ده آنادولويا گئچدي. آنتاليا، آدانا، ايزمير چئوره سينده چاليشدي. جومهورييتين ايلك ايللرينده شرقي قارا حيصار ، سونرا دا اورفا و ايستانبول ميلت وكيلي اولدو. اؤلومونه قدر ميلت وكيلي  اولاراق قالدي. يازماغا شئعير له باشلادي. ايلك شئعيري 1897ده ثروت-اي فونون  درگيسينده يايينلاندي. دؤنمي نين شئعير آنلاياشي نين ديشينا چيخدي، هيجا اؤلچوسو نه دايالي يالين بير توركچه قوللاندي . تورك ادبيياتينا خالقين سسيني گتيرن گئرچكچي بير شاعير اولاراق دگرلنديريلدي. عوثمانليجيليك و ايسلامجيليك آخيملارينا قارشي توركچولوگو ساوونان شئعيرلر يازدي. جوشغو، اولوسال دويغولار، قهرمانليق، اوركلنديرمه و اؤيرتيجيليك اؤيه لريني اؤن پلانا چيخاردي. شئعيره بيچيم ينيليكلري ده گتيردي. دؤرتلوك گله نگي نين ديشينا چيخاراق اوچر، آلتيشار، سگكيزر ديزه دن قورولو شئعيرلر يازدي. ميللي ادبيات آخيمي و توركچولوگون اؤنده گلن تمثيلجيلري آراسيندا يئر آلدي.  "  تورك شاعيري " ،  "  ميللي شاعير  "  دئيه بيلينير. 

    شئعير:  

  توركجه شئعيرلر (1899-1918)  

  تورك سازي (1914)  

  ائي تورك اويان (1914)  

  دان سسلري (1915، 1956)  

  اوردونون دستاني (1915)  

  ديجله اؤنونده (1916)  

  خسته باخيجي خانيملار (1917)  

  تورانا دوغرو (1918)  

  ظفر يولوندا (1918)  

  عيصيان  و دوعا (1918)  

  آيدين قيزلاري (1919)  

  موصطفي كمال (1928، شئعير و دوزيازي)  

  آنكارا (1939)  

  دوزيازي:  

فضيلت و اصالت (1890)  

  توركون حقوقو (1919)  

  كرال جورجا (1923)  

  دانته يه (1928)  

شئعيرلريندن اؤرنكلر :

منيم عؤمروم 

   گنج چاغدايديم، اؤزومو بير تيكانلي يولدا بولدوم؛  

  هيچقيرقلار ائشيتديم ، گول و بولبول باغلاريندان.  

  فلاكتلر توپلاديم، آنادولو داغلاريندان؛  

  اوزون سازلي آشيقلار  ديياريندا شاعير اولدوم.  

   

  ائزگي قويدوم، آهلارلا، فغانلارلا تورك شئعيرينه،  

  اؤز ديليمله هايقيرديم، " ائي ميلتيم، اويان! " دييه ؛  

  ويران يوردون دولاشديم، بير شهريندن بير شهرينه؛  

  ساچ و ساققال آغارتديم منده  "وطن ، وطن ! " دئيه.

 جنگه گئدركن 

   من بير توركم؛ دينيم، جينسيم اولودور؛  

  سينم، اؤزوم آتش ايله دولودور.  

  اينسان اولان وطني نين قولودور.  

  تورك اؤولادي ائوده دورماز گئده رم.  

  محمدين كيتابيني قالديرتمام؛  

  عوثمانجيغين بايراغيني آلديرتمام؛  

  دوشمانيمي وطينمه سالديرتمام.  

  تانري ائوي ويران اولماز، گئده رم.  

  بو توپرقلار اجداديمين اوجاغي؛  

  ائويم، كؤيوم هئپ بو يئرين بوجاغي؛  

  ايشده وطن، ايشده تانري قوجاغي.  

  آتا يوردون، اؤولاد پوزماز، گئده رم.  

  تانريم شاهيد، دوراجاغام سؤزومده؛  

  ميلتيمين سئوگيلري اؤزومده؛  

  وطنيمدن باشقا شي يوخ گؤزومده.  

  يار ياتاغين دوشمان آلماز، گئده رم.  

  آق كؤينكله گؤزياشيمي سيله رم؛  

  قارا داشلا بيچاغيمي بيله رم؛  

  وطنيمچون اوجاليقلار ديله رم.  

  بو دونيادا كيمسه قالماز، گئده رم.

 

قايناق:http://elchin.arzublog.com

آرديني اوخو

بؤيوك تاتار شاعيري : عابدوللاه توكاي 

 حياتي و شئعيرلريندن

  

  عابدوللاه توكاي (Abdullah Tukay )، اؤن دورد . نيسان 1886 تاريخينده، كازان شهرينه باغلي مئنگئر(Meñger) ايلچه سي نين كوشلاويچ (Kuşlavıç )  كندينده آناندان اولموشدور . آتاسي نين آدي محمد عاريف، آناسي نين آدي ممدوده خانيمدير.  

  عابدوللاه توكاي، دوغولدوقدان بئش آي سونرا آتاسي، اوچ ايل سونرا دا آناسيني الدن وئرميشدير. يئتيم و اؤكسوز قالان عابدوللاه توكايي قوهولاريندان كيمسه ايستمه ميش و بو اوزدن الدن اله دولاشماق زوروندا قالميشدير. بوندنله عابدوللاه توكايين اوشاقليق اايللريني سئوگيدن يوخسون اولاراق، يوخسوللوق و سيخينتي  ايچريسينده گئچيميشدير.  

  عابدوللاه توكاي، نهايت دوققوز ياشيندايكن اؤولادليق اولاراق وئريلديگي عاييله دن آليناراق عزيزه آدلي خالاسي نين يانينا، اورالسك (جاييك) /Uralsk (Cayık) / شهرينه گؤتورولور. عابدوللاه توكاي خالاسي نين يانيندا توپلام اون ايكي ايل قالميشدير. خالاسي اري عليعسگر افندي اونو جاييكده كي مطيع الله (Mutiullah) مدرسه سينه گؤندرير. عابدوللاه توكاي آيريجا بو مدرسه يه قونشو اولان روس صينيفينا دا دوام ائدر. عابدوللاه توكاي، داها سونرالاري، شئعيرلرينده بو مدرسه ده گئچن ايللريني  " اسارت حاياتي "  شكلينده تصوير اتمكته دير.فقط، مطيع الله مدرسه سي، عابدوللاه توكايين ادبي شخصيتي نين گليشمه سينده اؤنملي رول اويناميشدير. چونكو بو مدرسه، اسكي اوصولده ائيتيم وئرن ديگر مدرسه لره گؤره يئنيليكلره آچيقدير. اؤيرنجيلر، ايستانبولدان گلن گونلوك قزئته لري و درگيلري ايزله مگه  و مدرسه نين يانينداكي روس صينيفيدا دا اوخوما ايمكانينا دا صاحيبديرلر.  

  عابدوللاه توكاي، مطيع الله مدرسه سينده طلبه ايكن، ائيتيمده يئنيليك ايستكلرايله باشلايان، آنجاق سوسيال حاياتين بوتون آلانلاريندا يئنيليك و ايلرله مگي آماچلايان  " جديدچيليك "  ويا  " معاريفتچيليك " كيمي فيكير آخيملاريندان دا خبردار اولور. 1902 ايلينده ايستانبولدان گله رك عيني مدرسه ده اوخوماغا باشلايان عبدولولي آدلي بير گنجله تانيشير. دؤنمين مودا فيكير آخيمي گرگينجه  " حوررييت، ائشيدليك، قارداشليق "  يانداشي ايستانبوللو گنج، پاديشاهها و اولان  رژيمه قارشيدير. عابدوللاه توكاي اونون يارديمايلا تورك و فرانسيز ادبيياتيني تانيما فورصتيني تاپير؛ اونون دئوريمجي فيكيرلريندن ائتكيله نير. عابدوللاه توكاي داها سونرالاري آبدولولي اوچون،  " دونياني تانيماق اوچون گؤزومو آچان آدام "  دئميشدير. سؤز قونوسو دئوريمجي گؤروشلري، 1905 ايلينده دوزلتمن(مصحح ) اولاراق گيرديگي، اورالسكدا روسجا اولاراق چيخماقدا اولان  " اورالتس "( Uralets) قزئتينده چاليشيركن داها دا گليشن عابدوللاه توكاي، كوچه ده بيلديري داغيتماق، دئوريمله ايلگيلي بروشورلري ترجومه ائتمك كيمي ايشلره گيريشير.  " خالق قانايلا آلتين قاييرماغا سون! "  شكلينده شوعارلار وئره رك كوچه يورويوشلرينه و گؤستريلرينه قاتيلير.[2] عابدوللاه توكاي، 1904 ايلينده، طلبه ليكله بيرليكده، مطيع الله افندي نين اوغلو كاميل مطيعين مطبعه سينده چاليشماغا باشلار. 17 ائكيم 1905 تاريخينده چار 2. نيكولانين بيرتاخيم حاققلار تانيديغيني بيلديرن مانيفستي اعلان ائديلير.  

  كاميل مطيعده بونو فورصت بيله رك  " فيكير "  آدلي قزئتيني يايينلامايا باشلار. عابدوللاه توكاي دا بو قزئت ده و داها سونرا يئينه كاميل مطيع طرفيندن چيخاريلان  " العصرالجديده "  آدلي ادبييات و  " اوكلار " /Uklar/ آدلي ميزاح درگيسينده آكتيف اولاراق چاليشماغا باشلار و ايلك شئعيرلريني بورادا ياييملار. عابدوللاه توكاي بو ايلك شئعيرلرينده، اؤيرنجي حركتلري و ميللي معاريفتچيليك ايده الي بؤيوك يئر توتماقدادير. آيريجا حوررييتي و حوررييت اورتاميني گتيرن دئوريم اؤومكده دير. بونون ديشيندا، يوخسول خالقي ائيتمك، ايچريسينده بولوندوغو دورومدان قورتارما دوشونجه سيله اويارماق، چاليشماغا چاغيرماق اوچون يازديغي شئعيرلري ده ايلك قلم تجروبه لري آراسيندادير.  

  1907 ايلي، عابدوللاه توكاي اوچون، حاياتيندا اولدوغو قدر صنعتينده ده دگيشيكليكلرين اولدوغو بير ايلدير. بو ايلين باشلاريندا مطيع الله مدرسه سيندن آيريلان عابدوللاه توكاي اسكي اوصولده ائيتيم وئرن مدرسه لري تنقيد ائدن شئعيرلر يازار. عيني ايل، كاميل مطيع نين توتوخلانماسي و  " العصرالجديده "  ايله  " فيكير "  قزئت لري نين قاپاتيلماسي اوزرينه عابدوللاه توكاي دا ايشسيز قالير. بو اوزدن عابدوللاه توكاي، 1907 ايلي نين سون باهاريندا، قيسا سورن عؤمرونون سونونا قدر ياشاياجاغي كازان شهرينه يئرلشير. 3 هازيران 1907 تاريخينده روس چاري نين ايكينجي دولت دوماسيني (مجليس) داغيتماسي كيمي اولومسوز گليشمه لر شاعيري قارامسارليغا سالار و بونونلا ايلگيلي قارامسار شئعيرلر يازار.فقط دؤنمين بوتون باسقي و سيخينتيلارا راغمن شئعير يازاراق خالقي آيدينلاتماكدان گئري دورماياجاغيني ايفاده ائدن شئعيرلر يازماغا دوام ائدر. شاعير،  " بير تاتار شاعيري نين سؤزلري "  آدلي شئعيرينده بو دويغولاريني ديله گتيرمكده دير.  

  عابدوللاه توكاي اؤنجه  " ال-ايصلاح"  و داها سونرا دا گ. كمال ايله بيرليكده هازيران 1908ده چيخارماغا باشلاديغي  " يئشين "  آدلي ميزاح درگيسينده شئعير و نثيرلريني ياييملار. 1909 ايلي نين هازيران آييندا اونونجو ساييسيندان سونرا يئشين درگيسي نين قاپاتيلماسي اوزرينه، 1910 ايلي نين مارت آييندا  " يالت-يولت " درگيسيني چيخارماغا باشلايان عابدوللاه توكاي، چاغي نين باسقيسدان ائتكيله نه رك هجو و ميزاح  شئعيرلرينه يؤنه لير. بؤيلجه بو تور شئعيرلرين باشاريلي اؤرنكلريني ده وئرير.  

  توپلومداكي سيخينتيلارين ياني سيرا، شاعيرين اؤزل حاياتينداكي دوزنسيزليك، سيجاق عاييله اورتاميندان يوخسون، پانسييون كؤشه لرينده خسته ليكله  موجاديله ائده رك گچيرديگي حاياتين دا ائتكيسي ايله، 1909 ايليندن سونراكي شئعيرلرينده اوميدسيزليك حاكيمدير. ايچ دونياسي نين قاپيلاريني آرالاديغي  " اوزيلگن اوميت "  و  " پار  آت "  كيمي شئعيرلرينده صاف شئعيره اولاشميشدير.  " اوزيلگن اوميت "  آدلي شئعيري، توپلوم ايچريسينده ياشايان اينسانين قالاباليقلار آراسينداكي يالنيزليغي نين، قدر قارشيسينداكي عجزنين، صميمي و ليريك شكيلده كي ايفاده سيدير.[6] ان بويوك آرزوسو، وطني نين قورتولوشو، ميلتين حوررييت ايچريسينده ايلرله ييپ گليشمه سي و رفاها اولاشماسي اولان عابدوللاه توكاي، هنوز 27 ياشيندا حاياتي نين باهاريندا ايكن، 27 نيسان 1913 تاريخينده، ياخالانديغي ورم خسته ليگيندن  قورتولاماياراق حاياتا وداع ائتميشدير.  

20.  يوزايل باشلاريندا تاتار توركلري نين سياسي و سوسيال حاياتيني، معنوي كولتورونو، گلجگه داير آرزو و اوميديني، عابدوللاه توكايين اثرلريندن اؤيره نه بيليريك . داها آچيق بير تعبيرله عابدوللاه توكايين اثرلرينه باخاراق تاتار توركلري نين  " ميلللي دوشونجه "  آنلاييشيني قاورايابيليريك.  

  عابدوللاه توكاي يالنيز تاتار توركلري آراسيندا دئييل، بوتون دوغو توركلري آراسيندا شؤهرت تاپميش بير شاعير ايدي. اونون شئعيرلري 1908 ايليندن اعتيبارن دگيشيك تورك شيوه لرينه ترجومه ائديله رك ياييملانماغا باشلاميشدي. توركيستانلي حاجي مويني، ميرموهسين و موحاممد سرالين آدلي يازارلار 1913 و 1914 اايللريندا عابدوللاه توكاي حاققيندا مقاله لر ياييملاميشديلار.  

  توركيستانلي شاعيرلر، عابدوللاه توكايين شئعيرلريني اؤز شيوه لرينه ترجومه ائتمكله قالماميشلار، عابدوللاه ائولاني(Abdullah Evlani )، تولگن حاجيمييار( Tülegen Hacımiyar) ، سولطان ماحموت تورايگير(Sultan Mahmut Toraygır) ، آ. عاليم كيمي شاعيرلر عابدوللاه توكايين تاثيرينده قالاراق اؤزلريده يئني اثرلر وئرميشديرلر. عابدوللاه توكايين تاثيري داغيستاندا دا گؤرولمكده دير. داغيستانلي ثابيت گابييو(Sabit Gabiyev )، پترسبورگدا 1912-1914 اايللري آراسيندا چيخارديغي  " داغيستان تاني "  و  " موسلومان قزئته سي " نده عابدوللاه توكايين شئعيرلريني ياييملاميشدير. عيني شكيلده نوقاي توركلري نين ادبيياتي نين تمليني ليني موسا كورمانالييو(Musa Kurmanaliyev ) ده عابدوللاه توكايين تاثيرينده قالاراق شئعيرلر يازميش و حتا شئعيرلرينده عابدوللاه توكايين شئعيرلري نين باشليقلاريني قوللانميشدير.  

  تاتار توركلري، عابدوللاه توكايين اؤلوموندن سونرا اونون شئعيرلريني كيتابلار حالينده يايينلاماقلا و هئيكللريني تيكمكله قالماميش، اونون آديندان و اثرلريندن اسينله نه رك يئني صنعت اثرلري مئيدانا گتيرميشديرلر.  " توكاي "  آدلي صحنه اويونو يازيلميش، عابدوللاه توكايين  " شوره لي "  آدلي شئعيريندن اسينله نه له رك بير باله كوروگرافيسي حاضيرلانميش و مشهور تاتار كومپوزيتؤرو فريت ياروللين ده (Ferit Yarullin) بونون موزيگيني يازميشدير. بيرچوخ شئعيرينه بسته ياپيلميشدير. عابدوللاه توكايا ايتحافن ساييسيز شئعير قلمه آلينميش، بييوگرافيلر، درلمه لر، آراشديرمالار يايينلانميشدير. 1974 ايلينده احمد فيضي آدلي بير يازار  " توكاي "  آديندا بير رومان يازميشدير. ايبراهيم نوروللي نين روسجا قلمه آلديغي  " توكاي "  آدلي آراشديرماسي  " مشهور اينسانلارين حاياتي "  سئريسينده 1977 ايلينده ياييملانميشدير.  

  عابدوللاه توكاي، سگگيز ايلليك قيسا ادبي حاياتي بويونجا ميلتي نين حور، ائيتيملي، ايلري و مورففه اولماسي يولونداكي موجادله سيني شئعيرلشديرميشدير. چوخو زامان اوميد ايله اوميدسيزليك آراسيندا گئديب گلن دويغو قارماشاسي ايچريسينده اولماقلا برابر، ميلتي نين حور و آيدينليك گلجگي قونوسونداكي اينانجيني ايتيرمه ميشدير. عابدوللاه توكاي، تاتار شاعير و آيدينلارينا، خالقي آيدينلاديب اوجالتما گؤرويني يوكله ميشدير. آيدينين خالقا قارشي اولان بورجونو بو شكيلده اؤدمه سي گركديگينه اينانميشدير. عؤمرونون باهاريندا دونيادان گؤچن عابدوللاه توكاي گئريده بوراخديغي گوزل اثرلره، خالقينا لاييق ايله  خذمت ائتميش اولدوغو و اونا اولان بورجونو فاضلاسي ايله اؤده ديگيني گؤسترميشدير.  

   

   

 عبدالله توكايين شئعرلريندن :

تاتار توركجه سيجه :

Sin Bulmasañ

İy matur! Min yanmas idim, yandıruçı bulmasañ
Tammas idi cirge yeşler, tamdıruçı bulmasañ!
Bir minutta taşlar idim bu tumanlı muñlarıy
Sin mini miskin kılıp muñlandıruçı bulmasañ!
Mevci-mevci ulmazdıy, bulganmazdıy gıyşkıñ diñgizi
Rih-i sarsar tüsli, sin bulgandıruçı bulmasañ!
Eklenirdim birkader min şemse, ya bedre bakıp
Anlarıy hüsniñle leşey sandıruçı bulmasañ!
Terkiderdim vehşeti, tik kendiñe tartıp beni
Kainete karşı yam-yamlandıruçı bulmasañ!
Haliysan kullık iterdim Teñri’ye, derviş kibi
Küñlimi teşviyşle şaytanlandıruçı bulmasañ!
Canıma kasd eylemezdim hesretimnen gahi, gah
Kendimi kendimge duşmanlandıruçı bulmasañ!
Kayvakıt mecnün kibi külmes ve şatlanmas idim
Sin agaç at üstine atlandıruçı bulmasañ!
Şigre biñzerdi biraz biyhüde eşgarim benim
Her kalem tutkanda, isten taydıruçı bulmasañ!

آذربايجان توركجه سيجه :

  سن اولماسايدين     

  ائي گؤزل! يانمازديم، سن ياخيجي اولماسايدين  

  داملامازدي يئره  ياشلار، سن داملاديجي اولماسايدين!  

  بير آندا بوراخارديم ، بو دومانلي كدرلري  

  سن مني ميسكين لشديريب كدرلنديريجي اولماسايدين!  

  دالغا دالغا اولمازدي، بولانمازدي عئشقين دنيزي  

  شيددتلي فيرتينا كيمي سن بولانديريجي اولماسايدين!  

  اگله نرديم  بير زامان، باخاراق گونشه  ، آيا  

  اونلاري گوزلليگينله  كؤلگه له ييجي اولماسايدين!  

  ترك ائدرديم يالنيزليغي، اؤزونه  چكمه سيدين مني  

  مني كاييناتا قارشي ياميامليق ائتديريجي اولماسايدين!  

  صميميت ايله قوللوق ائدرديم تانرييا، درويش كيمي  

كؤنلومو  آلت اوست ائدرك، شئيطانلاشديريجي اولماسايدين!  

  جانيما قصد ائتمزديم، حسرتينله زامان زامان  

  سن مني، منه دوشمان ائديجي اولماسايدين!  

  آرادا بير دلي كيمي گولمز و سئوينمزديم  

  مني تخته آتا مينديريجي اولماسايدين!  

  شئعيره  بنزردي بلكي بومبوش شئعيرلريم  

  هر قلم توتوشومدا، عاغليمي اويناديجي اولماسايدين!  

 

 تاتار توركجه سيجه :

 Kızık Gıyşık
Tirlep, issi künde kuynırga tilep
Bir kişi salkın su aldı bir çilek
Üs-başın salgan, velekin şiklene
Su salırga tenge, çünki çirkene
Bir kuya cirge çilekni, bir tuta
Nişlesin, miskin, suvık su kurkıta
Küp azaptan suñra gayretke kilip
Suni cilke arkılı çitke sibip
Kuydı da, sin niçkelep bir bak sana:
“El de tenge tiymedi” dip şatlana!
Min munı yazdım, bu gıyşkım mislidir
Çünki gıyşkım nek minim şul tüslidir
Min süyem, hetta ki gaklımnan şaşam
Süygenimnen şüreli tüsli kaçam
Yulda kürsem, küz yumam, kürmiym, imiş
Ut yutıp yansam da, sir birmiym, imiş
Bir şigır yazsam da, yalgan kul kuyam
Min süygenni bilmesin dip kurkudan
Tugrı kilsem, süz süyliym salkın gına
Bulsa da kükrek tulı yalkın gına
Bir heber bar: Ul hezir kitken, bugay
Şeherine küpten barıp citken, bugay
Kayda ol minnen cibermek hat-selam?!
“Bilmiy kitti, küp şükür” dip şatlanam
Bilmiy diym de, belki, bilgendir eli!
Elle indi bilgenin bildirmedi?
Añlamıym, tüşmiym de añlav kasdına
Şigrimi ceydim ayagı astına
Üyine citkençi basıp kaytsa añar
Şagıyri zur iltifatınnan sanar.

  آذربايجان توركجه سيجه :

  غريبه عئشق

  سيجاق بير گونده  ترله ييبده سرينلمك ايسته ين بير اينسان،

 سويوق سو آلير بير قووا  

  اوزريني چيخارير، آنجاق ترددود ائدر  

  سويو ووجودونا تؤكمز، اورپه رير  

گاه  آلير قوواني الينه، گاه  بوراخير

  نئيله سين زاواللي جيق، سويوق سو قورخولودور

  چوخ عذاب  چكديكدن سونرا، غيرته گليب  

  سويو انسه سيندن آشيراراق كنارا تؤكر  

  سونرا درين درين دوشونور:  

   " تنيمه هيچ دگمدي "  دئيه سئوينه ر!  

  يازديم بونلاري، چونكو عئشقيم ده بئله دير  

عئشقيم عيني منيم كيمي دير 

  سئويرم، حتا عاغليمي قاچيريرام  

  سئوگيليمدن اؤجودن قاچار كيمي قاچيرام  

  يولدا گؤرسم، گؤزومو قاپارام، باخمارام

  شئعير يازارسام، دگيشديره رم  

  اونو سوديگيمي بيله جك دئيه  قورخارام  

قارشيلاشسام، قونوشورام غايت  سويوقجا  

  كؤگسوم آلاولارلا  دولو اولسا دا  

  بير خبر وار: ايندي  او گئتميشدير بلكه  

  بير شهرينه  چوخدان واريب اولاشميشدير بلكه  

  اونا مكتوب، سلام گؤندرمك، مومكون مو؟  

   " آنلامادان گئتدي چوخ شوكور "  دئيه سئوينه رم  

  بيلمير دئديم آما، بلكه بيليردي!  

  بلكي، بيلديگيني بللي ائتميردي  

  آنلاماديم، غيرت ائتمه ديم ده  آنلاماغا  

  شئعيريمي سرديم آياغي نين آلتينا  

  ائوينه اولاشينجا، دؤنوب گلسه  

  شاعيره  ايلتيفات ائتميش اولور.

 

قايناق:http://elchin.arzublog.com

آرديني اوخو

خاليده اديب آديوار 1884 ايلينده ايستانبولدا دوغولدو.او زامانلارين قوشوللارينا گؤره اولدوقجا ياخشي بير ائييتيم آلدي. ايلك اؤنجه آمريكا قيز كالئجينه گؤندريله رك فرانسيز ادبيياتي حاقيندا گئنيش بير بيلگييه صاحيب اولدو. 1908 ايلينده قزئته لره قادين حاقلاري حاقيندا يازي يازماغا باشلادي. بلليدير، قادينلاري ايكينجي صينيف جانليلار اولاراق گؤرن دؤنمين بعضي اينسانلاري طرفيندن خوش قارشيلانمادي بو اولاي. داها سونرا 31 مارت آياقلانماسي ندنييله ميصره گئتدي. ميللي موجادله ده اؤنملي بير يئره صاحيبدير خاليده اديب، بالكان ساواشلاري سيراسيندا خسته خانالاردا چاليشدي، قورتولوش ساواشينا قاتيلدي. ان عاغيلدا قالان ايسه خاليده اديب آديوارين ايزميرين ايشغالي سيراسيندا ائتديگي قونوشمادير.

 

  1917ده جومهورييت خالق فيرقه سي و آتاتورك ايله ياشاديغي آنلاشمازليقدان دولايي ائشي عدنان آديوار ايله بيرليكده  1939 ايلينه دك يورد ديشيندا ياشاماغا باشلادي. 1940 ايلينده ايستانبول بيليم يوردوندا اينگيليس فيلولوژيسي كورسوسو باشقاني اولموشدور. داها سونرا 1950 ايلينده تكرار سيياسته دؤنه رك دئموكرات پارتي ليسته سيندن باغيمسيز ميللت وكيلي اولدو. 1954 ايلينده ده دئموكرات پارتيدن ايستئعفا ائده رك ائوينده ياشاماغا باشلاميشدير. 1964 ايلينده ده حياتي سونا ائرميشدير. 

  خاليده اديب آديوارين ايلك ادبي اثرلري اولان سئوييه تاليپ(Seviye Talip)، هاندان(Handan) و سون اثري (son eseri) اؤيكولري گئنلده عشق قونوسونو اوزه رينده دير آنجاق او گونه قدر اولان عشق اؤيكولريندن چوخ فرقليدير . قادين داها دومينانت بير رول اوينار. اؤنجه كي  اؤيكولرين عكسينه، بو اؤيكولرده قادين كيشيني سئچر و گئنلده عشقين اؤيكوسونو كيشيلرين آني دفتريندن يا دا مكتوبلاريندان آنلادير. خاليده اديبين اؤزونو يانسيتديغي سؤيلنن بو رومانلاردا ايده آل تورك قادينيني تمثيل ائتديگي سؤيله نير. باتي كولتورونو منيمسه ميش، مودئرن، يابانجي ديل بيلن، موزيك و صنعتدن آنلايان بير قادين پورتره سي اولوشدورولماق ايستنميشدير. 

  آديوار 1910 ايللرينده  ضياء گؤك آلپ، يوسوف آقچورا و احمد آغا اوغلو ايله بيرليكده تورك اوجاغيندا چاليشماغا باشلاديقدان سونرا يازديغي يئني توران آدلي رومانيندا (1912) يورد سورونلارينا اَييلير. بو روماندا خاليده اديب، اوتوپيك بير توركييه دن دانيشير. يازارين ان چوخ بيه نيلن رومانلاري اولان آتشدن گؤملك (1922) و وورون قحبه يه (1923) ايسه قورتولوش ساواشي سيراسيندا آنادولودا تانيق اولدوغو اولايلاري، ديره نيشلري، قهرمانليقلاري، خيانت لري آنلاتيركن اؤز گؤزلملريندن يارارلانديغي اوچون داها گئرچكچي دير. بو رومانلاردا دا ايدئاليزه ائديلن قادين مودئلي واردير يئنه. اؤزلليكه آتشدن گؤملك رومانيندا بو بليرگيندير. آما بو رومانلاردا، اؤنجه كي لره گؤره  داها چوخراق  ميللي بيلينج اؤن پلاندادير، قادينلار عشقلري ايله  دئييل ده گئنلده ميللت اوچون ساواشمالارييلا اؤن پلانا چيخارلار. 

  آديوارين ان اونلو روماني سينكلي باققال دا(sinekli bakkal) (1936) ايلري بير آدديم آتديغيني، يئني بير آشامايا وارديغيني گؤروروك. ايلك رومانلاري نين اولاي اؤرگوسو بير ايكي نفر آراسينداكي بيره ي سل ايليشكيلره باغلي اولاراق گليشيركن، ايكينجي عبدالحميد دؤنمينده كي  تورك توپلومونون پانوراميك بير تابلوسونو سرگيله ين سينكلي باققالين اولاي اؤرگوسو سيياسال، دوشسل، توپلومسال سورونلارلا هؤرولموش اولاراق گليشير. رومانين اوخوجونو ان چوخ چكن يؤنو ده يوخسولار محلله سي، زنگين ائولري و ساراي چئوره سييله ايكينجي. عبدالحيمد زاماني نين ايستانبولو آنلاتماسيدير. 

  نه وار كي خاليده اديبين آماجي بير دؤنمين تورك توپلومونو يانسيتماق دئييلدير يالنيزجا. بو فلسفي روماندا چئوره لرين بير ايشلوي ده بللي دگرلرين تمثيلجيسي اولماقدير. سينكلي باققال محلله سي گلنكلري و اينسانجيل دگرلري سوردورن خالق كسيميني؛ گنج توركلردن حيلمي و آرخاداشلاري دئوريمجي آيدينلاري؛ ساراي چئوره سي ايسه، يوزلاشميش يؤنتيجي كسيمي تمثيل ائدر. رومان ايكي بؤلومدن اولوشماقدادير. بيرينجي بؤلوم آنا تئماسي عبدالحيمدين ايستيبداد ايداره سي قارشيسيندا شيددته باش ووراراق دئوريم ياپمانين گئچرلي ليگي سورونودور. گرچي آديوار ايچدنليكله ازيلن خالقدان يانادير، آما گلنك چي ليگي و ساووندوغو ميستيك دونيا گؤروشو شيددته باش ووراراق دئوريم ياپماغي اونايلاماسينا ايذين وئرمز. روماندا ايكينجي مشروطييتين اعلاني  " عصرلرين قوردوغو موسسسه لرين كؤكلريني "  سؤكن،  " ايجتيماعي  و سيياسي  نيظام و اينتيظامي "  آلت اوست ائدن بير دئوريم اولاراق نيتله نير. دوغرو توتوم مولوي طريقتيندن  وهبي دده نين ائتديگي كيمي  " هرهانسي بير حيات فيرتيناسيني سوكونت له سئير ائتمك " دير. يازار دئوريمدن دئييل ائوريمدن يانادير. رومانين ايكينجي بؤلومونده يوزلاشميش ساراي چئوره سي سرگيله نيركن آنا تئما اولاراق ربيعه  ايله پئرئگريني ايليشكيسي گليشير و ائوليليكله سون بولور. بو ائوليليگين سيمگه سل آنلامي باتي ايله دوغونون بيلَشيمي اولاراق يوروملانميشدير. آما پئرئگريني نين  " ائله ساده  و اينساني عنعنه لر "  دئديگي گلنكلره باغلي سينكلي باققال محله سينده كي  جماعت ياشامينا حئيران اولماسي، موسلمانليغي  قبول ائده رك ربيعه ايله ائولنمه سي و محلله يه يئرلشمه سي، داها چوخ دوغو دگرلري نين اوستونلوگونه ايشارت ساييلماقدادير. نه وار كي يازار، ربيعه ايله پئرئگريني نين سئويشيب ائولنمه لرينه اينانديريجي بير هاوا وئرمه ميشدير. آنلاشيلير، اولايلار يازارين بئينينده كي  بير گؤروشو ديله گتيرمك اوچون ترتيب لنمكده  و دوغولو قادين ايله باتيلي اركك يازارين تئزي گره يي  سئويشديريليب ائولنديريلمكده ديرلر. بيرينجي قيسيمدا اولاي هؤرگوسونون دوغال گليشيمي، فرقلي دونيا گؤروشلرينه صاحيب كيشيلر آراسينداكي چاتيشمادان دوغان گرگينليك و دراماتيك صحنه لر، ايكينجي قيسيمدا يئرلريني، زورلاما ايزله نيمي وئرن بير ايليشكييه و ساراي چئوره سي نين تانيديلماسينا بوراخينجا رومانين صنعت سل دوزه يي دوشر. 

  1943 ده CHP اؤدولونو آلان سينكلي باققال توركييه ده ان چوخ باسيلميش روماني اولموشدور. خاليده اديبين داها سونراكي رومانلاري ايسه اؤنجه كي لرين وئرديگي دادي وئرمه ميشدير… 

  سونوج اولاراق؛ خاليده اديب آديوار، تورك ادبيات تاريخينده اؤنملي بير يئره صاحيب دير. چونكو اؤنجه ليكله ايلك قادين يازارلارداندير اؤزو و اولايلارين قادين گؤزويله اينجلنمه سيني گؤسترن رومانلاري بو آچيدان چوخ اؤنملي دير. باشقا اؤنملي نوكته ايسه رومانلارداكي قادينلارين نيته ليكلري، كولتورلو قادين آنلاييشيني گليشديرميشدير. بو سايه ده گونوموزده كي  قادين حاقلاري نين، قادين كولتورونون اولوشماسي نين تمللري بو رومانلارلا آتيلميش اولدوغونو دئيه بيله ريك. 

اوشاقليق و اؤيرنجي ليك ايللري

1882ويا 1884 ايلينده بئشيكتاش، ايستانبولدا دوغولدو. باباسي مهمت اديب بَي، آناسي فاطما بريفَم خانيمدير. آناسيني كيچيك ياشدا الدن وئرميشدير. ائوده اؤزل درسلر آلاراق ايلك اؤيره نميني  تاماملادي. يئددي ياشيندا ايكن ياشيني بؤيوده رك  گيرديگي اوسكودار آمريكا ليسه سيندن قيسا بير سوره سونرا پاديشاهين  " خيريستييان اوخوللاريندا موسلمان اؤيرنجيلرين اوخوياماياجاغي "  امري ايله آلينميش و ائوده اؤزل درس گؤرمه يه باشلاميشدي. كولئژده اينگيليسجه و فرانسيزجا اؤيرنمه يه باشلايان خاليده اديبين اينگيليسجه اؤيره نيركن چئويرديگي كيتاب1897ده باسيلدي. بو، آمريكالي اوشاق كيتابلاري يازاري ژاكوپ آببوتتون (Jacob Abbottun) " آنا "  آدلي اثري ايدي . 1899 ايلينده بو چئوري ندنييله ايكينجي. عبدالحميد طرفيندن شفقت نيشاني ايله اؤدول لنديريلدي.عيني ايل يئنيدن اوسكودار آمريكا كالئجينه  قئيد اولابيلدي. بو اوخولدا آلديغي ائييتيمين ياشاميندا بؤيوك ائتكيسي اولدو. اوخولدا،ريضا توفيق بَيين فرانسيز ادبياتي درسلرينه قاتيلدي و دوغو ادبياتييلا ايلگي لندي. 1901 ايلينده مأذون اولدو، اوخولون مأذون ائتديگي ايلك قيز اؤيرنجيلر آراسيندايدي. 

  ايلك ائولي ليگي و اوشاقلاري  

  خاليده اديب، كالئجين سون صينفينده ايكن رياضيات اؤيرتمني اولان ساليه ذكي بَي ايله اوخولدان مأذون اولدوغو ايل ائولندي. ائشي رصدخانا موديري اولوغو اوچون ائولري هر زامان رصدخانا  ايچينده اولدو و بو ياشام اونا سيخيجي گلدي. ائوليليگي نين ايلك ايللرينده ائشينه قاموس- رياضيات آدلي اثريني يازمادا يارديمجي اولدو، اونلو اينگيليس رياضياتچي لارين ياشام اؤيكولريني توركجه يه چئويردي. بيرنئچه شرلوك هولمز(Sherlock Holmes) حيكايه سي نين ده چئويردي. فرانسيز يازار اميل زولانين(Emile Zolan) اثرلرينه بؤيوك ايلگي دويماغا باشلادي. داها سونرا ايلگيسي شكسپيره (Shakespeare) يؤنلدي و هاملت آدلي اثريني چئويردي. 1903 ايلينده ايلك اوغلو آيت الله، بوندان اون آلتي آي سونرا دا ايكينجي اوغلو حسن حيكمت الله توقو دونيايا گلدي. 1905 ايلينده گئرچكلشن ژاپون-روس ساواشيندا باتي اويقارليغي نين بير پارچاسي ساييلان روسياني ژاپونلارين يئنمه سي نين وئرديگي سوينجله اوغلونا ژاپون دنيز قوووتلري كوموتاني آميرال توقو هياجييرونون آديني  وئرميشدي. 

  يازيم آلانينا گيريشي  

  مشروطييتين ايكينجي كز اعلان ائديلديگي 1908 ايلي خاليده اديبين ياشاميندا بير دؤنوم نؤقطه سي اولدو. 1908ده قزئت لرده قادين حاقلاري ايله ايلگيلي يازيلار يازماغا باشلادي. ايلك يازيسي توفيق فيكرتين چيخارديغي طنين ده ياييملاندي. باشلانغيجدا، -ائشي نين آديندان  اؤتورو- يازيلاريندا خاليده ساليه ايمضاسيني قوللاندي. يازيلاري، عوثمانلي ايچريسينده كي  موحافظه كار چئوره لرين تپكيسيني چكدي. 31 مارت آياقلانماسي سيراسيندا اؤلدورولمه انديشه سييله قيسا سوره اوچون ايكي اوغلويلا ميصره گئتدي. اورادان اينگيلتره يه گئده رك قادين حاقلاري قونوسونداكي يازيلاري ندنييله اؤزونو تانييان اينگيليس قزئتچيسي ايزابئل فريين(Isabelle Fryın) ائوينده قوناق اولدو. اينگيلتره يه گئديشي او دؤنمده قادين-اركك ائشيدليگي قونوسوندا سوروب گئدن تارتيشمالارا تانيق اولماسينا، بئرتراند روسئل(Bertrand Russell) كيمي كيمي فيكير آداملارييلا تانيشماسينا  وسيله اولدو. 

  1909دا ايستانبولا گئري دؤندو؛ سياسي ايچريكلي يازيلارين يانيندا ادبي يازيلار دا ياييملاماغا باشلادي. هيولا(Həyyula) و رايكين آنا سي(Raikin Annəsi) آدلي رومانلاري باسيلدي. بو آرادا قيز اؤيرتمن اوخوللاريندا اؤيرتمنليك ايله وقف اوخوللاريندا موفتتيش ليك گؤره ولرينده بولوندو. ايلري ده يازاجاغي سينكلي باققال آدلي اونلو روماني، بو گؤره ولر گره كي ايستانبولون اسكي و آرخا محلله لريني تانيماسي سايه سينده اورتايا چيخميشدي. 

  ائشي ساليه ذكي بيين ايكينجي بير قادينلا ائولنمك ايستمه سي اوزرينه اوندان 1910 ايلينده بوشاندي و آرتيق يازيلاريندا خاليده ساليه يئرينه خاليده اديب آديني قوللانماغا باشلادي. عيني ايل سويييه طاليب رومانيني ياييملادي. بو رومان، بير قادينين اريني  ترك ائده رك سئوديگي ارككله ياشاييشيني آنلادير و فئمينيست بير اثر اولاراق دگرلنديريلير. باسيلديغي دؤنمده بير چوخ ائلشتيرييه معروض قالميشدير. خاليده اديب، 1911 ايلينده ايكينجي كز اينگيلتره يه گئتدي، قيسا بير سوره قالدي. يوردا دؤندوگونده بالكان ساواشي باشلاميشدي. 

  بالكان ساواشي ايللري 

  بالكان ساواشي ايللرينده قادينلار توپلوم ياشاميندا داها آكتيو رول آلماغا باشلاميشديلار. خاليده اديبده بو ايللرده تعالي نيسوان جمعييتيني (قادينلاري يوكسلتمه درنگي) قوروجولاري آراسيندا يئر آلدي و يارديم ايشلرينده چاليشدي. اؤيرتمنليك مسلگي نين ايچينده اولدوغوندان ائييتيم ايله ايلگيلي بير كيتاب يازماغا يؤنلدي و آمريكالي دوشونور و ائييتيمجي هئرمان هارئل هورنون(Herman Harrell Horn)  Thə Psychological Principle of Education (ائييتيمين پسيكولوژيك تملي) آدلي اثريندن يارارلاناراق تعليم و ادبيات آدلي كيتابي يازدي. عيني دؤنمده تورك اوجاغي ايچينده ضياء گؤك آلپ، يوسوف آقچورا، احمد آغا اوغلو، حمدالله صوبحي  كيمي يازارلارلا تانيشدي. بو كيشيلرله دوستلوغو سونوجو تورانجيليق فيكريني منيمسه ين خاليده اديب، بو دوشونجه نين ائتكيسييله يئني توران آدلي اثريني يازدي. 1911ده خاراب معبدلر (Harap Mabətlər) و هاندان آدلي رومانلاري ياييملاندي. 

بيرينجي  دونيا ساواشي ايللري 

  بالكان ساواشلاري 1913ده سونا ارميشدي. اؤيرتمنليكدن ايستئعفا ائدن خاليده اديب، قيز مكتب لري عومومي موفتتيش ليگي گؤره وينه گتيريلدي. بيرينجي دونيا ساواشي باشلاديغيندا بو گؤر ه وده ايدي. 1916دا جمال پاشانين دعوتي اوزرينه اوخول آچماق اوزره  لوبنان و سورييه يه گئتدي. عيني ايل بير عشق روماني اولان سون اثري آدلي كيتابي باسيلدي. عرب ايالتلرينده ايكي قيز اوخولو و بير يئتيم خانه آچدي . اورادا بولوندوغو سيرادا باباسينا وئرديگي وكالت ايله بورسادا، عاييله دوكتورلاري عدنان آديوار ايله نيكاحلاري قيييلدي. لوبناندا ايكن كنعان چوبانلاري آدلي 3 پرده ليك اوپرانين ليبرتتوسونو ياييملادي، اثري ودي صبرا بسته له دي . يوسوف پئيغمبر و قارداشلاريني قونو آلان بو اثر، او ايللرده ساواش قوشوللارينا رغمن يئتيم خانا اؤيرنجيلري طرفيندن 13 دفعه صحنه يه چيخدي. تورك اوردولاري نين لوبنان و سوريه ني بوشالتماسي اوزرينه 4 مارت 1918ده ايستانبولا دؤندو. يازار، حياتي نين بورايا قدر اولان بؤلومونو مور سالخيملي ائو(Mor Salkımlı Ev) آدلي كيتابيندا آنلاتميشدير. 

  ميللي موجادله ايللري و ABD  مانداتي تئزي 

  خاليده اديب، ايستانبولا دؤندوكدن سونرا دارولفونوندا باتي ادبياتي اوخوتمايا باشلادي. ايزميرين ايشغاليندان سونرا  " ميللي موجادله "  ان اؤنملي ايشي حالينا گلدي. تورك اوجاقلاريندا چاليشدي. قاراقول آدلي گيزلي اؤرگوته گيره رك آنادولويا سيلاح قاچيرما ايشينده رول آلدي. واكيت قزئتي نين سوركلي يازاري، م. زكريا و ائشي سابيها خانيمين چيخارتديقلاري بؤيوك مجموعه نين  باش يازاري اولدو. 

  ميللي موجادله طرفداري آيدينلارين بير قيسمي ايشغال چيلارا قارشي آمريكا بيرلشميش دؤولترلرله (ABD) ايش بيرليگي آپارما دوشونجه سي  ايدي، خاليده اديب بو دوشونجه ده كي  رفيق خاليد، احمد امين، يونوس نادي  كيمي آيدينلارلا 14 اوجاق 1919دا ويلسون پرنسيپ لري جمعييتي نين قوروجولاري آراسيندا يئر آلدي. خاليده خانيم، ميللي موجاله نين اؤندري موصطفا كمالا يازديغي بير مكتوبلا ABD مانداتي تئزيني آچيقلادي آنجاق بو تئز تموز آييندا موصطافا كمال اؤندرليگينده كي  ارزروم كونگره سينده اوزون اوزون تارتيشيلاجاق و رد ائديله جك دير. ايللر سونرا موصطافا كمالين نيطق آدلي اثرينده تام متنينه يئر وئرجگي مكتوبو اوزوندن خاليده اديب،  " مانداتجي "  اولاراق سوچلانميش، حتا " خايين "  اولاراق دگرلنديريلميشدير. 

  خاليده اديب آديوار اوچون ايستانبول ميتينگلري و اعدام قراري 

15 ماييس 1919 گونو ايزميري يونانليلارين ايشغال ائتمه سي اوزرينه ايستانبولدا آردي آردينا پروتئستو ميتينگلري دوزنلنمكده ايدي. ياخشي بير خطيب اولان خاليده اديب، 19 ماييس 1919 گونو آسري قادينلار بيرليگي نين دوزنله ديگي و قادين خطيب لرده قونوشماچي اولدوغو ايلك آچيق هاوا ميتينگي اولان فاتيح ميتينگينده كورسويه چيخان ايلك قونوشماچي ايدي، ائتديگي  نيطق ايله بللكلرده بؤيوك ايز بوراخدي. 20 ماييسدا اوسكودار ميتينگي، 22 ماييسدا كاديكؤي ميتينگينه قاتيلدي. بونلاري خاليده اديبين باش قهرماني حالينا گلديگي سولطان احمد ميتينگي ايزله دي. اؤنجه دن حاضيرلانمادان و يازمادان ائتديگي قونوشمادا صرف ائتديگي  " ميللت لر دوستوموز، حؤكومت لر دوشمانيميزدير. "  جومله سي بير وجيزه حاليني آلدي. 

  اينگيليس لر ايستانبولو 16 مارت 1920ده ايشغال ائتديلر. حاققيندا اعدام امري چيخارديقلاري ايلك كيشيلر آراسيندا خاليده اديب و ائشي عدنان دا واردير. 24 ماييسدا پاديشاه طرفيندن اونايلانان قراردا اعداما محكوم ائديلن  ايلك 6 كيشي بونلاردي: موصطافا كمال، قارا واسيف، عالي فواد پاشا، احمد روستم، دوكتورعدنان و خاليده اديب. 

  آنادولودا موجادله 

  حاقلاريندا اعدام قرار چيخمادان اؤنجه خاليده اديب، ائشي ايله بيرليكده ايستانبولدان آيريليب آنكاراداكي ميللي موجادله يه قاتيلميشدي. اوشاقلاريني ايستانبولدا ياتيلي اوخولدا بوراخاراق 19 مارت 1920 گونو عدنان بَي ايله آت سيرتيندا يولا چيخان خاليده خانيم، گيوه يه اولاشديقدان سونرا بولوشدوقلاري يونوس نادي بَي ايله بيرليكده قاطارا مينيب آنكارايا گئتميش و 2 نيسان 1920 گونو آنكارايا وارميشدي. 

  خاليده اديب، آنكارادا كالابا(كئچيؤرن)داكي قرارگاهدا گؤره و آلدي. آنكارا يولوندا ايكن آكحيصار ايستاسيونوندا يونوس نادي بي ايله بيرليكده قرارلاشديرديقلاري  كيمي آنادولو آژانسي آدلي بير خبر آژانسي نين قورولماسي موصطافا كمال پاشادان اوناي گؤرونجه آژانس اوچون چاليشماغا باشلادي. آژانسين موخبري، يازاري، يؤنتيچيسي، آياق ايشلرينه باخاني اولاراق چاليشيردي.  خبر درله ييب ميللي موجادله يه ايليشكين بيلگيلري تلگرافي اولان يئرلره تلگرافلا ايلَتمك، اولمايان يئرلرده جامي آولوسونا آفيش اولاراق ياپيشتيريلمالاريني ساغلاماق؛ آوروپا باسينيني تعقيب ائديب باتيلي قزئتچي لرله ايلتيشيم قورماق؛ موصطافا كمالين يابانجي قزئتچي لرله گؤروشمه سيني ساغلاماق، بو گؤروشمه لرده ديلماجليق ائتمك ؛ يونوس نادي بيين چيخارديغي حاكيمييت-اي ميللييه قزئته سينه يارديمجي اولماق و موصطافا كمالين ديگر يازي ايشلري ايله ايلگي لنمك خاليده اديبين يوروتدوغو ايشلردي. 

  1921ده آنكارا قيزيل آي باشقاني اولدو. عيني ايلين هازيران آييندا اسكي شهير قيزيل آيدا خسته لره يئتيشيردي. آغوستوستا اوردويا قاتيلما ايستگيني موصطافا كماله تلگرافلا ايلتدي و جبهه قرارگاهيندا گؤره ولنديريلدي. ساكاريا ساواشي سيراسيندا اونباشي اولدو. يونانليلارين خالقا وئرديگي ضررلري اينجله مك و راپورلاماقلا سوروملو تدقيق-اي مظاليم كوميسيونوندا گؤره ولنديريلدي. وورون قحبه يه آدلي روماني نين قونوسو بو دؤنمده اولوشدو. توركون آتشله ايمتاحاني(1922) آدلي آني كيتابي، آتشدن گؤملك(1922)، قلب آغريسي (1924)، زئينونون اوغلو آدلي رومانلاريندا قورتولوش ساواشي نين دَييشيك يؤنلريني گئرچكچي بيچيمده ديله گتيربيلمه سيني ساواشداكي دنگيملرينه بورجلودور. 

  ساواش بويونجا جبهه قرارگاهيندا گؤره و ياپان خاليده اديب، 30 آغوستوس ظفريندن سونرا اوردو ايله ايزميره گئتدي. ايزميره يورويوش سيراسيندا روتبه سي باش چاووشلوغا يوكسلدي. ساواشداكي يارارلي ليق لاريندان اؤتورو ايستيقلال مئدالي  ايله اؤدوللنديريلدي. 

  قورتولوش ساواشي سونراسي 

  قورتولوش ساواشي، تورك اوردوسونون ظفري ايله  سونوجلانديقدان سونرا آنكارايا دؤندو. ائشي، ديش ايشلر باخانليغي نين ايستانبول تمثيل چي ليگي ايله گؤره ولنديريلينجه بيرليكده ايستانبولا گئتديلر. آنيلاري نين بورايا قدر اولان قيسميني توركون آتشله ايمتاحاني آدلي اثرينده آنلاتميشدير. 

  خاليده اديب، جومهورييتين اعلانيندان سونرا آخشام، واكيت و ايقدام قزئت لرينده يازدي. بو آرادا جومهورييت خالق فيرقه سي و موصطافا كمال آتاتورك ايله سياسي فيكير آيريليقلاري ياشادي. ائشي عدنان آديوارين ترقي پرور جومهورييت فيرقه سي نين قورولوشوندا يئر آلماسي سونوجو ايقتيدار چئوره سيندن اوزاقلاشديلار. ترقي پرور جومهورييت فيرقه سي نين قاپاتيليب تقرير-اي سوكون قانونونون قبول ائديلمه سييله تك پارتي دؤنمي باشلايينجا، اري عدنان آديوار ايله بيرليكده توركييه دن آيريلاراق اينگيلتره يه گئتدي. 1939 ايلينه قدر 14 ايل بويونجا يورد ديشيندا ياشادي. بو سوره نين 4 ايلي اينگيلتره ده، 10 ايلي ده فرانسادا گئچدي. 

  خاليده اديب، يورد ديشيندا ياشاديغي دؤنمده كيتاب يازماغي سوردوردوغو كيمي تورك كولتورونو دونيا قامو اويونا تانيتماق آماجييلا بير چوخ  يئرده كونفئرانسلار وئردي. اينگيلتره ده كمبريج، آكسفورد ؛ فرانسادا سوربون بيليم يوردلاريندا  قونوشماچي اولدو. 2 دفعه آمريكا بيرلشيك دؤولتلرينه بير دفعه ده هينديستانا دعوت ائديله رك گئتدي. 1928 ايلينده ABD ايلك گئديشينده ويليام استون(Williamstown) سيياست انستيتوسوندا يووارلاق ماسا كونفرانسينا باشقانليق ياپان ايلك قادين اولاراق بؤيوك ايلگي چكدي. آرتيق ABD ده ياشاماقدا اولان اوغوللاريني، آنادولودا ميللي موجادله يه قاتيلماق اوچون اونلاردان آيريليشيندان 9 ايل سونرا ايلك دفعه بو گزي سيراسيندا تكرار گؤره بيلدي. 1932 ايلينده كولومبيا بيلم يوردو برنارد كولژدن(Bernard Kolej) گلن چاغري اوزرينه ايكينجي كز  ABDيه گئتدي و ايلك گيديشينده كي  كيمي سئري كونفرانسلارلا اؤلكه ني  دولاندي. ياله, (Yale)، ايللينويس(Illinois)، ميشيقان (Michigan) بيلم يوردلاريندا كونفرانسلار وئردي. بو كونفرانسلارين سونوجو اولاراق توركييه باتييا باخير آدلي اثري اورتايا چيخدي. 1935 ايلينده ايسلام بيلم يوردو Jamia Milia – ني قورماق اوچون آچيلان كامپانيايا قاتيلماق اوزره هينديستانا چاغيريلديغيندا دهلي ، كلكته، بنارس، حيدرآباد، لاهور و پيشاور بيلم يوردلاريندا درسلر وئردي. كونفرانسلاريني بير كيتابدا توپلادي، آيريجا هينديستان ايزله نيملريني ايچه رن بير كيتاب يازدي. 

  1936 ايلينده ان اونلو اثري اولان سينكلي باققالين اينگيسجه اوريژنالي  “The Daughter of the Clown”  ياييملادي. رومان عيني ايل توركجه اولاراق خبر قزئتينده تفريقا ائديلدي. بو اثر 1943 ايلينده CHP اؤدولونو آلدي و توركييه ده ان چوخ باسيلميش رومان اولدو. 

  1939دا ايستانبولا دؤندو و 1940 ايلينده ايستانبول بيليم يوردوندا اينگيليس فيلولوژيسي كورسوسونو قورماقلا گؤره ولنديريلدي و 10 ايل كورسو باشقانليغيني يوروتدو. شئكسپيرحاققيندا وئرديگي آچيليش درسي بؤيوك يانكي اويانديردي. 

  1950 ايلينده دئموكرات پارتي ليسته سيندن ايزمير ميللت وكيلي اولاراق TBMMيه گيردي و باغيمسيز ميللت وكيلي اولاراق گؤره و آلدي. 5 اوجاق 1954 گونو جومهورييت قزئتينده سياسي ويداعنامه باشليقلي بير يازي ياييملاياراق بو گؤره ويندن آيريلدي و تكرار بيليم يوردوندا  گؤره و آلدي. 1955ده ائشي عدنان بَيين ايتگيسي ايله سارسيلدي. 

  خاليده اديب آديوار، 9 اوجاق 1964 ايلينده ايستانبولدا 82 ياشيندايكن بؤيرك يئتمزليگي ندنييله ياشاميني ايتيردي. جنازه سي، ايستانبول مركزافندي مزارليغينا دفن ائديلدي.

http://ayda.arzublog.com

آرديني اوخو

http://t2.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcTFCVh7OYXtDLABw-45jyBSxeKe_4TwczCkEzahW_r3M1mEb1GBO7mgsg علي‌رضا عباسي تبريزي وفات ۱۰۳۸ هجري قمري، خطاط برجسته و استاد خوشنويسي ايراني بود كه از طرف شاه عباس صفوي به لقب شاهنواز خان ملقب گرديد. وي خط نسخ و ثلث را با استادي تمام مي‌نوشت و در خط نستعليق شيوه‌اي خاص داشت. اين استاد بي‌نظير، علاوه بر مهارت كامل در نستعليق و ثلث در انواع خطوط نسخ و محقق و رقاع و ريحان و توقيع و تعليق نيز استاد كامل و ماهري بوده است. علي‌رضا عباسي نخست در تبريز شاگرد ملا محمد حسين تبريزي و علاء الدين محمد بن محمد تبريزي معروف به علاء بيك بود و خط ثلث و نسخ را نيكو مي‌نوشت. پس از آنكه در زمان شاه محمد خدابنده پدر شاه عباس، عثمانيها تبريز را به تصرف آوردند، عليرضا از آنجا بيرون آمده و به قزوين پايتخت دولت صفوي رفت و در مسجد جامع آن شهر منزل گرفت و به كار كتابت مشغول شد و قسمتي از كتيبه‌هاي آن مسجد را با چند قرآن در آنجا تمام كرد. امضاء يا رقم او در اين زمان «عليرضا الكتاب» بوده و بدين رقم از سال ۹۸۱ تا ۹۹۰ كتابت از او ديده شده است. اين هنرمند اولين بار هنگامي كه مسجد جامع قزوين را با چندين كتيبه تزئين كرد، به‌شهرت رسيد. وي در شروع سلطنت شاه عباس در خدمت سردار فرهاد خان از سرداران مهم آن روزگار بود. فرهادخان هرروز قدر و اعتباري بيش از روز پيش نزد شاه عباس مي‌يافت. اهل هنر از هر طبقه گرد فرهادخان جمع بودند و او چون علي رضا را هنرمندي تواناديد وي را ملازم خويش ساخت. علي‌رضا ملتزم ركاب فرهادخان شد و در خدمت اين سردار بكارهاي هنري و كتابت اشتغال داشت و در بيشتر مأموريتها همراه وي بود و با فرهادخان بخراسان و مازندران رفت. فرهادخان از امرايي بود كه در آغاز سلطنت شاه عباس بيش از هر كس ستاره اقبالش باوج كمال رسيده بود. لقب فرزندي هيچكس جز او نداشت مناصب و مأموريتهائي كه در دهساله اول سلطنت اين پادشاه نصيب او شد اسباب حقد و حسد و رشك اطرافيان گرديده بود. بالاخره در سال ۱۰۰۷ ه‍.ق به‌امر شاه عباس، الله ورديخان او را كشت. شهرت علي‌رضا در خدمت فرهادخان بجائي رسيد كه شاه هم بدو رشك مي‌برد و در سال ۱۰۰۱ هجري هنگاميكه فرهادخان حضور شاه شرفياب گرديد علي‌رضا را از فرهادخان خواست. زندگي در دربار صفوي علي‌رضا روز پنجشنبه اول شوال سال ۱۰۰۱ ه‍.ق به خدمت شاه عباس درآمد و در زمره نديمان مخصوص وي داخل شد و شاه جمعي از خوشنويسان مانند محمد رضا امامي و محمد صالح اصفهاني و عبدالباقي تبريزي را بدو سپرد تا زيردست او خط ثلث را بياموزند. عليرضاي عباسي تا پايان عمر در زمره مقربان و نديمان مخصوص شاه بود و در سفر و حضر در سلك مقربان شرف اختصاص داشت و به تفقدات و انعامات و نوازشهاي بي پايان شاهانه سرافراز و مفتخر و به لقب شاهنواز ملقب شد. محبت و علاقه شاه عباس به اين مردهنرمند بدان پايه بود كه گاه پهلوي او مي‌نشست و شمعي به دست مي‌گرفت تا عليرضا در روشنايي آن كتابت كند. تقرب علي‌رضا روز بروز پيش پادشاه افزونتر و بهمين نسبت احترام وي نزد اطرافيان شاه بيشتر مي‌شد .اوحدي راجع به صادقي بيك در عرفات توشته است (وي مدتي در خدمت شاه عباس بمنصب كتابداري سرافراز بود تا زمانيكه مولانا علي‌رضا تبريزي خوشنويس اين امر را جبراً قهراً از دست او در آورد) صادقي بيك كه در عهد شاه اسمعيل ثاني (۹۸۴-۹۸۵ ه‍.ق) داخل كتابخانه سلطنتي و در زمان پادشاهي شاه سلطان محمد (۹۸۵-۹۹۵ ه‍.ق) به‌منصب كتابداري (رئيس كتابخانه) سرافراز شده بود. درين زمان منصب كتابداري را علي‌رضا از او گرفت ولي صادقي تا پايان عمر (۱۰۱۷ه‍.ق) مواجب كتابداري را از ديوان اعلي مي‌گرفت . ملا جلال منجم در وقايع سال ۱۰۱۰ه‍.ق چنين نگاشته است (به‌سبب شكايت كردن صادقي بيك كتابدار عتيق در سياه چشمه «مازندران» از نادر العصري ملا مير علي ثاني مولانا عليرضا كه مجدداً خدمت كتابداري و تمام نمودن كتاب خرقه كه مشتمل خطوط استادان نادر و محتوي بر صور استادان مصور قادر بود به او رجوع شده بود فرستادند كه اين خرقه را با خطوط و صور نقاشان و مذهبان و صحافان برداشته به حضور آيد و تاريخ كتاب خرقه نامي و تاريخ اين تصوير خرقه ماني واقع شده). تاريخ تدوين مرقع خرقه سال ۱۰۰۶ه‍.ق مي‌باشد كه اكنون از اين مرقع بي‌نظير جز نامي در ميان نيست. علي‌رضا در دربار شاه عباس مصدر كارهاي هنري بود در سال ۱۰۱۰ه‍.ق ابينه استانه ثامن الحجج عليه السلام را تعمير كردند شاه نظارت آنرا به‌عهده علي‌رضا واگذشت و كتيبه‌هاي صحن امام رضا وخواجه ربيع را به‌خط ثلث نگاشت و الواح زرين دور ضريح كه به‌استادي مستعلي زرگر ساخته شده به خط نستعليق وي زينت يافته است. در سال ۱۰۱۷ه‍.ق به امر شاه عباس باتفاق شيخ بهائي و ملا جلال منجم براي تجديد بناي رصدخانه مراغه اقدام كرد. در سال ۱۰۲۰ه‍.ق خانه‌هاي اورا شاه به مبلغ سيصد تومان خريد و براي بناي مسجد در قسمت جنوبي ميدان شاه تخصيص داد. و اين مبلغ براي يك يا چند خانه در آن زمان مبلغ زيادي بوده است و از اين قيمت مي‌توان دريافت كه علي‌رضا داراي چه زندگي وسيع و باتجملي بوده است و از وسعت فضاي مسجد شاه وسعت منازل او را مي‌توان قياس كرد. علي‌رضا هنرمندي متشخص و محترم و درميان مقربان شاه عباس عزتي خاص داشت و اين عزت تنها براي اين بود كه شاه او را اميني مخلص و خدمتگزاري با حقيقت مي‌دانست و از قول اسكندر بيك تركمان صاحب عالم آرا كه خود منشي مخصوص بود، عزت او نزد شاه به خوبي مي‌توان دريافت. قاضي ميراحمد منشي در گلستان هنر ضمن شرح حال مختصري كه راجع به علي‌رضا نوشته مي‌نگارد: «از جمله مقربان و مخصوصان پادشاه عالميانند و گاهي بكتابت و قطعه نويسي اشتغال دارند و پيوسته در مجلس بهشت آئين و محفل خاص خلدبرين و نوارشات بي‌غايت سرافراز و مفتخرند» غرض اينست كه در دربار شاه عباس نظير علي‌رضا كم مي‌شناسيم كه مقرب خاص بوده و اين امتياز را تاپايان سلطنت پادشاهي چون شاه عباس كه به نزديكان خود هرگز اعتماد نميكرد و اكثر آنانرا ببهانه‌هاي گوناگون مي‌كشت حفظ كرده باشد. نصرآبادي در تدكره خود كه نام علي‌رضا را جزو شعراي خوشنويس، بعد از ملا عبدالباقي معلم ثلث نويس مشهور نقل كرده و مي‌نويسد اگر چه فضيلت او به‌مولانا عبدالباقي نمي‌رسد اما بسيار پاكيزه وضع و آدمي روشن بوده است. از اين قول بخوبي مي‌توان حدس زد كه مقصود ميرزا طاهر نصرآبادي ستايش صفات نيك انساني در رفتار و كردار اوست و ادب و آداب در مقام قرابت با شاه و قاضي مير احمد منشي او را به اخلاق حميده و اوصاف پسنديده مي‌ستايد. علي‌رضا عباسي بايد اواخر سلطنت شاه صفي را هم دريافته باشد. اما چون سال وفات وي به درستي معلوم نيست بايد به تقريب او را عمري طولاني برخوردار دانسته و به گوئيم تا اواخر سلطنت شاه صفي (۱۰۳۷- ۱۰۵۲ه‍.ق) در قيد حيات بوده است. از علي‌رضا دو پسر يكي بديع‌الزمان كه در خط نستعليق استاد و داراي فضائل و كمالات علمي بوده و محمد رضا كه خط نسخ را خوش مي‌نوشته است مي‌شناسيم. قطعه چليپا به خط نستعليق اثر علي‌رضا عباسي قرن يازدهم هجري علي‌رضا شعر هم مي‌گفت و علاوه بر خوشنويسي در نقاشي نيز مهارت داشت. از اين رو گاهي وي را با رضا عباسي نقاش پرآوازه هم‌عصرش اشتباه گرفته‌اند. از آنجايي كه عليرضاي عباسي رئيس كتابخانه سلطنتي بوده از اين لحاظ موظف بوده كه كليه كتابهاي خطي، مينياتورها، تذهيبها و قطعات و مرقعات خطي را كه به شاه عباس تقديم مي‌شده از لحاظ مسئوليت، نام خود را در روي آنها يادداشت و در دفاتر سلطنتي نيز به ثبت برساند و به علت شباهت اسمي بعضي از مستشرقين اروپايي مانند ميتوخ آلماني و بعضي از مورخين و نويسندگان ايراني اشتباهاً علي‌رضا عباسي را مينياتور ساز و تذهيب كار معرفي نموده‌اند در صورتي كه اين موضوع به احتمال زياد نبايد درست باشد. گفته مي‌شود اختلاف سليقه و روش او با ميرعماد، كه او نيز هنرمندي خوشنويس بود و در نستعليق‌نويسي او را سرآمد ديگران مي‌دانند، موجب كدورت و انگيزه حسادت ميان اين دو استاد گرديد. اين حسادات پايان تلخي داشت و به قتل فجيع ميرعماد انجاميد. هر چند به دلايل مختلف اين را يك ‏افسانه بزرگ ساختگي دانسته‌اند كه در هيچ يك از منابع قديمي اشاره و ثبت نگشته‌است. شاگردان از شاگردان او عبدالباقي تبريزي، محمد رضا امامي و محمد صالح امامي يا اصفهاني از همه مشهورترند. آثار قطعه چليپا به خط نستعليق اثر علي‌رضا عباسي قرن يازدهم هجري، گر خامه هزارسال تحرير كند / در شرح غم فراق تقصير كند -- اين قصه به كاغذ و قلم نايد راست / دل خود بر تست با تو تقرير كند گرانبهاترين اثري كه از او باقيست، قرآن بزرگ كتابخانه آستان قدس رضوي است. كتيبه‌هاي سردر و كتيبه بزرگ كمربندي داخل گنبد مسجد شيخ لطف‌الله به خط ثلث مورخ به سال ۱۰۱۲ هجري اثر اوست. كتيبه زيباي سر در تاريخي مسجد شيخ لطف‌الله به قلم علي‌رضا عباسي به‌شرح زير است: ‹‹امر بانشاء هذا المسجد المبارك السلطان الاعظم و الخاقان الاكرم محيي مراسم آبائه الطاهرين مروج مذهب الائمه المعصومين ابوالمظفر عباس الحسيني الموسوي الصفوي بهادر خان خلد الله تعالي ملكه واجري في بحار التأييد فلكه بمحمد و آله الطيبين الطاهرين المعصومين صلوات الله و سلامه عليه و عليهم اجمعين كتبها علي رضا العباسي ۱۰۱۲ ›› دو كتيبه كمربندي داخل مسجد شيخ لطف الله كه در قسمت پائين گنبد بخط ثلث سفيد بر زمينه كاشي لاجوردي معرق جلب توجه مي‌كند به‌قلم علي‌رضا عباسي است. در انتهاي كتيبه اول كه شرح آداب ورود به مسجد از قول پيغمبر اسلام است نام خوشنويس چنين آمده است: ‹‹كتبها علي‌رضا العباسي في ۱۰۲۵›› و در انتهاي كتيبه دوم كه مشتمل بر تمام آيات سوره جمعه و سوره نصر است نوشته شده: ‹‹كتبها علي‌رضا العباسي غفر الله ذنوبه›› از كتيبه‌هاي معروف او كتيبه سردر مسجد شاه اصفهان(مسجد جامع عباسي يا مسجد امام خميني) به خط ثلث مورخ به سال ۱۰۲۵ هجري را مي‌توان نام برد و كتيبه چهارسوي اصفهان، هنوز باقي است و حكايت از كمال پختگي و هنرمندي قلم او دارد. در مشهد گنبد زرين حرم امام رضا در پوشش خارجي آن كه طلاكاري است، داراي كتيبه‌اي زيبا و بزرگ به خط علي‌رضا عباسي است، متن اين كتيبه كه در چهار ترنج و به عربي نوشته شده، حاكي از زيارت شاه عباس از حرم و تزيين آن به دستور وي به سال ۱۰۱۰-۱۰۱۶ ه‍.ق. (۹۷۸-۹۸۴ ه.ش)است. در داخل گنبد، در منتهي‌اليه چهار ديوار حرم كه زير تاق گنبد واقع شده است، سوره جمعه به خط ثلث عليرضا عباسي نوشته شده است. صندوق چوبي و قديمي قبر مطهر داراي كتيبه‌اي به خط عليرضاي عباسي است كه در روي آن حك شده است: كلب آستان شاه ولايت عباس الحسيني الموسوي الصفوي تقديم نمود سنه ۱۰۲۲.همچنين كتيبه‌هاي طلاي درِ سابق حرم امام رضا به‌خط اوست كه امروزه در موزه آستان قدس رضوي نگهداري مي‌شود.[كتيبه‌هاي ضريح مربوط به دوره صفوي نيز به خط علي‌رضا عباسي بوده است. كتيبه طلاي اين ضريح كه شامل تمام آيه الكرسي در شش لوحه هر يك باندازه ۱۹.۵ ×۲۵۴ سانتيمتر مي‌باشد و اشعار فارسي خط نستعليق روي هشت صفحه هر كدام به‌طول ۸۸ سانتيمتر و عرض ۳۰ سانتيمتر طلا . كتيبة خط ثلث عليرضا شامل صلوات كبير كه پائين بعضي حاشيه‌هاي آن‌ها ريخته شده است. شامل ابيات زير: بخشي از كتيبه‌هاي اسبق ضريح امام رضا، نمونه خط نستعليق علي‌رضا عباسي، قرن يازدهم هجري، تراب اقدام زوار هذالحرم عباس الحسيني -- شفيع خلق بروز جزا توانم بود -- سر بجاي پا درون روضه‌ات عمداً نهم -- اگر سگي ز سگان رضا توانم بود و دو لوحه بزرگ و يك لوحه كوچك خط نستعليق شامل تاريخ به اين مضمون: «امر بصياغه المرقد الاشرف الاقدس» و روي لوحه ديگر اين عبارت نوشته شده: « تراب اقدام زوار هذالحرم عباس الحسيني» . و در دو كنار اين لوحه يك طرف نوشته شده: « كتبه عبد المذنب» طرف ديگر چنانكه ملاحظه مي‌شود نوشته شده «عليرضا عباسي سنه ۱۰۱۱» و روي لوح كوچك ديگر تحرير يافته «عمل كلب رضا مستعلي سنه ۱۰۱۲ » كتيبه‌هاي سردر بناي خواجه ربيع در مشهد هم به خط اوست. اين دو كتيبه زيبا با تاريخ‌هاي ۱۰۲۶ و ۱۰۳۱ ه‍.ق در داخل گنبد و ساقه خارجي آن سال‌هاي احداث و تزيين بنا را مي‌نماياند. يك امضاء از عليرضا عباسي نيز در كتيبه مسجد مقصود بيك اصفهان به تاريخ ۱۰۱۱ ه.ق موجود است. از آثار خطاطي او رساله عينيه شيخ احمد غزالي به قلم علي‌رضاي عباسي در مصر در كتابخانه محمد علي پاشا موجود است و همچنين رساله مرصاد العباد شيخ نجم الدين رازي كه با آب طلا در روي كاغذ خانبالغ نوشته است در اسكندريه نزد يكي از اروپاييان موجود است. كتاب اسرارالنقطه امير سيد علي ابن شهاب الدين محمد همداني را به خط نستعليق بسيار زيبا به سبك مير علي هروي خوشنويس معروف با قلم خفي (ريز) نوشته كه در اسلامبول نزد يكي از مشايخ سلسله جلالي مي‌باشد. كتاب منتخب تاريخ الجنان و منتخب كتاب روضة الرياحين از تصانيف امام عبدالله اليافي اليميني را به دستور شاه عباس به خط ثلث، نوشته است. اغلب كتابهاي خطي و قطعات و مرقعات او را به خارجه برده، زينت بخش موزه‌هاي خارجي و كتابخانه‌هاي شخصي ساخته‌اند. در قزوين كتيبه سردر عالي‌قاپو به خط علي‌رضا عباسي تبريزي است. (ويكيپديا)

آرديني اوخو

سولئيمان روستم آذربايجان سووئت شئعري‌نين اينكيشافيندا بؤيوك خيدمت‌لري اولان صعنتكار‌لار‌دان بيري‌دير. اونون ياراديجيليغيندا يئني حياتين و اينقيلابين ترننومو, ائلجه ده جنوب مؤوزوسو موحوم يئر توتور. حياتي: سولئيمان روستم 1906-جي ايلده باكينين نووخاني كندينده آنا‌دان اولموشدور. ايلك تحصيليني باكيداكي روس-تاتار مكتبينده آلميش‌دير. سولئيمان روستم تحصيليني نريمان نريمانوو آدينا سنايئ مكتبينده داوام ائتميش‌دير. او 20-جي ايللرده باكي دؤولت ئونيوئرسيتسينده و موسكووا دؤولت ئونيوئرسيتسينده ده اوخوموشدور. سولئيمان روستم امك فعاليتينه “گنج ايشچي” قزئتينده باشلامش‌دير. 1926-جي ايلده او, “گنج قيزيل قلم‌لر اتفاقي”ني ياراتميش‌دير. بير مدت “اينقيلاب و مدنيييت” ژورناليندا و “ادبييات” قزئتينده مس`ول وظيفهه‌لرده چاليشميش‌دير. سولئيمان روستم آذربايجانين خالق شاعري و سوسياليست اميي قهرماني فخري آدلارينا لاييق اولموشدور. او 1989-جو ايلنده باكيدا گؤزونو بو دونيايا يومموشدور. اونون مزاري ايندي باكيدا فخري خييابانيندا‌دير. ياراديجيليغي: سولئيمان روستم هله سنايئ مكتبينده اوخوياركن “موللا نصر‌دالدين” ژورناليندا كيچيك يازي‌لاريني نشر ائتديرميش‌دير. شاعرين ايلك شئعري “اونودولموش گنج”‌دير(1923-جو ايل). “گنج قيزيل قلم‌لر” كيتابيندا (1926-جي ايل) سولئيمان روستمين بير سيرا شئعر‌لري نشر ائديلميش‌دير. 1926-جي ايلده اونون آلماس ايلديريملا بيرگه “دون – بوگون” كيتابي چاپ اولونور. 1927-جي ايلده شاعرين سولئيمان روستمين “الم‌دن نشعي”(قم‌دن سئوينجه) آدلي ايلك كيتابي نشر اولونور. كيتابداكي شئعر‌لرين چوخو پوبليستيك-ليريك اوسلوبدا‌دير و مؤوزوجا بير-بيرينه ياخين‌دير. سولئيمان روستم “منيم شئعريم” اثرينده شاعر پوئزيياسيني “موحيتين مئيوسي” آدلان‌ديراراق گؤزياشينين, قم و كدرين اوندان ئوزاق اولدوغونو بيل‌ديرير. 30-جو ايللرده سولئيمان روستمين “ادديم‌لار”, “سس”, “اتش”, “شايرين سسي”, “اولدوز‌لار” و “گئجه‌نين رومانتيكاسي” كيتاب‌لاري نشر اولونور. سولئيمان روستم محاربه دؤورونده قالخي قلبيه سسلين بير سيرا شئعر‌لر يازير. شاعرين بو دؤورده يازديغي شئعر‌لري “انا اوريي”, “انا و پوچتاليون(پوستچو)”, “گون او گون اولسون كي” كيتاب‌لارندا توپلانميش‌دير. “اند”, “قافقاز اوردوسو”, “416”, “قفورون قلبي”, “عزيز‌لر‌دن عزيز‌لر”, “گون او گون اولسون كي” شئعر‌لري محاربه مؤوزوسوندا‌دير. بو شئعر‌لرده شاعر قلبيه اولان درين اينانيميني آنلاتيردي: گون او گون اولسون كي, قورتارسين داوا, داغيلسين بولود‌لار, آچلسين هاوا. سولئيمان روستمين محاربهه‌دن سونرا يازديغي شئعر‌لري “ايكي ساحل” كيتابيندا(1950-جي) ايل توپلانميش‌دير. سسري(سووئت سوسياليست رئسپوبليكا‌لار ايتتيفاقي) دؤولت موكافاتينا لاييق گؤرولموش بو كيتابداكي شئعر‌لرين چوخو سيياسي ليريكا نومونه‌لري‌دير. كيتابداكي شئعر‌لرين بير حيسهه‌سي ايسه ايكي ساحل – او تاي‌لي-بو تاي‌لي آذربايجان مؤوزوسوندا‌دير. گونئي آذربايجان مؤوزوسو سولئيمان روستم ليريكا‌سيندا خصوصي بير يئر توتور. محاربه دؤورونده شاعر سووئت اوردوسو تركيبينده گونئي آذربايجاندا اولموشدور و اورداكي سويداش‌لاريميزين ايستك و حسرت‌لريني ياخين‌دان دويموشدور. سولئيمان روستم ياريم عصر‌دن چوخ گونئي حسرتي, گونئي مؤوزوسوندا بير سيرا دير‌لي اثر‌لر ياراتميش‌دير. همين اثر‌لر شاعرين ياراديجيليغيندا گونئي پوئزيياسي آدلانير. شاعر بو مؤوزودا يازديغي شعر‌لري‌نين بيرينده آيري دوشموش قارداش‌لارينا قوووشماق حسرتيني بئله ايفاده ائدير: هر كسين بير قلبي وارسا, منيم ايكي قلبيم وار, هر ايكيسي بير وصالين حسرتينده چيرپينار, بيري دوغما باكيدا‌دير, بيري آنا تبريزده, بيري گولور, او بيريسه باتيب قانا تبريزده. سولئيمان روستمين گونئي شئعر‌لري‌نين چوخو قزل, قوشما و بئشليك فورما‌سيندا‌دير. شاعر “ياندي” رديف‌لي قزلينده وط‌نين ايكييه بؤلونمسيندم, خالقن فاجعه سين‌دن اورك آغريسي ايله سؤز آچير: اوركده مين يارام وار‌دير, يازيق ميللت, يازيق ميللت, سنه هر لحظه ده اوز جانيني قوربان ائدن ياندي, ... سولئيمان, قافيل اولما, ياخشي باخ اطرافه, شاعر‌سن, جينايت آرتدي حددين‌دن, هاراي سال كي, وطن ياندي. قوشما فورما‌سيندا يازديغي “اديم” شئعرينده ايسه آذربايجان-تورك ديلينه خور باخان ايران شووينيست‌لرينه غضب و نيفرتيني بيل‌ديريردي: من سنين ديلينه ديميرم, جللاد, گل سن ده بو آنا ديليمه ديمه سنينده باغين وار, گولون وار, چكيل, باغيمدا اكديييم گولومه ديمه! سولئيمان روستمين “ييلم”, “دورنا‌لار”, “زيندان”, “ياد گول دره بيلمز”, “شاير” شئعر‌لري ده گونئي پوئزيياسينا داخيل‌دير. شاعرين شهرييارا يازديغ منزوم مكتوب‌لاري دا بو مؤوزودا‌دير. سولئيمان روستم گونئي مؤوزوسوندا بير نئچه كيچيك پوئما دا يازميش‌دير: “ون ايكينجي توفنگ”, “گولباهار”, “مئعمارين فاجعه سي”, “شايرين اولومو”. سولئيمان روستم گونئي پوئزييا‌سيندا خالق منافعييني مودافيه ائدن وطنپرور بير شاعر كيمي ياددا قالير. سولئيمان روستمين ياراديجيليغيندا قزل ژانري دا خصوصي يئر توتور. اونون قزل‌لرينده صاف محببت و وطنپرورليك هيسس‌لري وحدتده گؤتورولور. بو باخيم‌دان شاعرين “مند” و “ايريلماز” رديف‌لي قزل‌لري خصوصيله دقته لاييق‌دير. “تبريزيم” شئعري: سولئيمان روستمين گونئي پوئزييا‌سيندا “تبريزيم” شئعري خصوصي يئر توتور. شاعر اونو 1941-جي ايلده تبريزه تزجه گلنده يازميش‌دير. تبريزه موراجيت شكلينده يازيلميش شئعر بو ميصراع‌لارلا باشلانير: باخديغجا حوسنونه دويمايير گؤزوم تبريزيم, تبريزيم, گؤزل تبريزيم! “تبريزيم” شئعري هئجا وز‌نيند, بئشليك شئعر فورما‌سيندا يازيلميش‌دير. شئعر بند‌لر شكلينده‌دير و هر بند بئش ميصراع‌دان اولوشور. بند‌لردكي ميصراع‌لار آاابب شكلينده قافييلنير: قويمارام ياد‌لاري گيرسين قوينونا, ايزين وئر قولومو ساليم بوينونا! سنين بايرامينا, سنين تويونا ديلي بير, قاني بير قارداشين گليب, دردينه آشينا سيرداشين گليب. شئعر سانكي ايكي دوغما قارداشين, آتا-بالانين ئوزون آيريليق‌دان سونرا گؤروشونو عكس ائتديرير. سولئيمان روستم تبريزله گؤروشمسيني ايكييه بؤلونموش آذربايجانين بير-بيرينه قوووشماسي كيمي قلمه آلميش‌دير. بونا گؤره ده شئعر اولدوقجا تاثير‌لي و ائموسيونال سسلنير و اوخودوقجا ظريف, كؤورك دويغو‌لار دوغورور: بولبول زار-زار آغلار چمن‌دن آيري, اينسان دئييب گولمز وطن‌دن آيري, جان نئجه ياشاسين بدن‌دن آيري? آچ اوز اورييني دانيش, تبريزيم. اولوم درد‌لرينه تانيش, تبريزيم! “تبريزيم” شئعري شاعرين اوز ديلين‌دن يازيلميش‌دير. شئعرين ليريك قهرماني دا شاعرين اوزودور. اوخوجو تبريزله گؤروشون سئوينج و هيجانيني شاعرين اوبرازي واسطهسييله دويور و قاورايير. شئعرده تبريزين شاعري نئجه قارشيلاماسي دا صميمي شكيلده تصوير اولونور: سن چيخدين قارشيما دوزلا, چؤركله, باغين‌دان دردييين گولله, چيچكله, ايكييه بؤلونموش صاف بير اوركله, تبريزيم,تبريزيم, آمان تبريزيم يوخ اولسون باشين‌دان دومان تبريزيم! شئعرين اساس مؤوزوسو تبريزين گؤزللييي‌نين تعريفي اولسا دا, گئنيش معنادابو, وط‌نين ترننومو كيمي قاورانيلير. شئعرين هر بندي وطن مؤوزوسو ايله سيخ باغلي‌دير. بند‌لرده شهرين بو گونكو منزره‌سي جانلان‌ديريلديغي كيمي, اونون قهرمانليقلا دولو تاريخي كئچميشي ده يادا سالينير. شاعر جونئي آذربايجان دا خالقين قارا تالئيين‌دن و موباريزسين‌دن ده صميمي دويغو‌لارلا سؤز آچير. بو مؤوزو‌دان دانيشاركهن شاعر خالقين تالئييله باغ‌لي هيجان و ناراحاتليغي بديي سوال شكلينده ايفاده ائدير: ندير او, م`نا‌لي, درين باخيش‌لار? ندير گؤز‌لرين‌دن ياغان ياغيش‌لار? ندير قلبيندكي پاييز‌لار, قيش‌لار? يئتيمتك بوينونو ايمه, تبريزيم! معلول-معلول باخيب دورما, تبريزيم! شئعرين سون بندي اولدكي ميصراع‌لارين مزمونو ايله سسلشير. شاعر يئنه ده دوغما تبريزله گؤروشون‌دن دوغان سئوينج دويغو‌لاريني ايفاده ائدير: سنين چيچيينه, گولونه قوربان! منه قارداش دئين ديلينه قوربان! وته‌نين قوربان,ائلينه قوربان! باخديغجا حوسنونه دويمايير گؤزوم تبريزيم, تبريزيم, گؤزل تبريزيم! سولئيمان روستمين “تبريزيم” شئعري شاعرين گونئي ليريكاسينين ذيروه‌سي و عموميتله, بوتون ياراديجيلغنين ان گؤزل نومونه‌لرين‌دن بيري ساييلير. شاعر ساغليغيندا چاپ ائتديردييي گونئي شئعر‌لري توپلوسونو “تبريزيم” آدلان‌ديرميش‌دير.(1985-جي ايل) قايناق‌لار: 1. “ادبييات”, يازار‌لار: مؤحسون ناغيسويلو, رحمان قولييئو, آراز نشري(قوزئي آذربايجان) 2. “تبريزيم”, يازار: سولئيمان روستم http://turksher.mihanblog.com

آرديني اوخو