|
|
ملانفس
كه در ادبيات تركمن به عنوان «سلطان سرزمين عشق» شهرت يافته، در اوايل قرن
19 ميلادي (1810م) در ميان تركمن هاي تكه از طايفه وكيل و تيره يازي در
حوالي شهر سرخس به دنيا آمد. در مورد سال ولادت و حتي زادگاه وي اختلاف نظر
بسيار است.
شاعر امانقليچ سخاوي 
از مشاهير تركمن
در سال 1339 در روستاي اوخي تپه در4 كيلومتري جنوب غربي شهر مرزي اينچه برون بدنيا آمدپدرش غايب نظر چون از نظر مالي بضاعت خوبي نداشت نتوانست فرزندش را به مدرسه بفرستد چون در روستاي اوخي تپه نيزمدرسه اي وجود نداشت بي سواد باقي ماند در دوران نوجواني نبوغ شاعري داشت واز اينكه نمي توانست بنويسد رنج مي برد بهر وسيله اي كه شد حروف الفبا را يادگرفت وشروع به نوشتن كرد وسپس به مطالعه كتابهاي مختلف روي آورد بطوري كه با استعدادبالايي كه داشت كتابهاي ابتدايي رابصورت خودخوان مطاله نمودودر سال 1355 بصورت متفرقه امتحان داد وقبول شد ودر سال بعد گواهينامه كلاس پنجم رابطورمتفرقه دريافت كردوبعداز آن دركلاس شبانه راهنمايي ثبت نام نموددر همين دوران با شروع انقلاب اسلامي كلاس هاي شبانه تقريبا تعطيل شده بود با توجه كه به كمبود وسيله نقليه ومسافت طولاني كه روستاي اوخي تپه با شهر داشت ادامه تحصيل براي شاعر ممكن نشد او تاكنون شعرهاي بسياري را درمورد انقلاب اسلامي وشهداي جنگ تحميلي وهمچنين اوضاع اجتماعي تركمن ها سروده است .او4فرزند دارد وعلاوه برزبان مادري تسلط لازم به زبان هاي فارسي ،انگليسي وتركي دارد واكنون بعنوان نماينده شركت حمل ونقل بين المللي در گمرك اينچه برون مشغول به كار ميباشد شهيدلر شعري است كه شاعردريادواره شهداي جنگ تحميلي بخش داشلي برون بهمن 89 سروده وتقديم به جمعيت حاضرنمود.
حق يولينده ساواشيب قربان بولان شهيدلر حوسدارلاري گريان قويب گورمان اولان شهيدلر
ايلين دشماندن قوراب شيرين جانيندان گچيب انه يورگين داغلاب آرمان قويان شهيد لر
هرگيدنده خوش ديب گلمانه اميد باغلاب اي انه هيچ زاد يوق ديب اولانگ گوني چاغلاب
آيراليق قين بولساده خوش گوليب اوغرين آغلاب قايداوسيزساواش اديب فدا بولن شهيدلر
اينه اونباش سان گرچك داشلي برون اولكادن غانيم لر حيران قويب دشمانلاري طولق ادن
سيزي حق شهيدبيلسن با مخلوقي خلق ادن ايل گون سيزه قونيارشريف بولان شهيدلر
اون قهرمان اسلام هوتن دوري كرندن قرينداش لاري سوراب دي اولارجبهه گورندن
يايلالاري داغ صحرا سونگي داغينگ بوريندن شوندان گيديب ايل اولسي قوراب يوران شهيدلر
دورت قهرمان دورت شهيد دورت دوزالوم اوبادان قيامت ده آرقا اولار عطا انه بابادان
آژ،قياسي،مهربان،آدمي،شواوبادان روحينگزقالقين سين دعا آلان شهيدلر
بوگون شهيدلر يادلاب ايلر يسز ديب گلديلر اونباش سولان گل اوچين خاير دغا قيلديلر
شهيدلره با انگيب حرمت نظر سالديلر كلي ايران وطن ديب وفات بولانئ شهيدلر
آمان قليچ دييريازسام شهيدلار باراده اولالرينگ اسلاگي بي كينه قويسانگ آراده
يالانچيده فرصت آز گيتملي يوق چاره ده قرنداش ديدارنا سوساب گوزين يومان شهيدلر
حتما شما هم از چند ماه قبل انتخاب سال ۲۰۰۸ به عنوان سال محمود كاشغري از سوي يونسكو را در مطبوعات خوانده و يا شنيده ايد.
يونسكو سال ٢٠٠٨ را – به پيشنهاد وزارت فرهنگ تركيه- به نام محمود كاشغري
زبانشناس مشهور ترك (اصلا از تركان اويغورستان- تركستان شرقي) نامگذاري
كرده است.
سال ۲۰۰۸ دقيقا مصادف با هزارمين سال تولد اين شخصيت مشهور تاريخي است كه
جزو يكي از پيشرو هاي رشته زبان شناسي و دايره المعارف و لغت نامه نويسي
است.
وقتي به زمان هاي بسيار دور و دانشمندان آن زمان فكر مي كنيم اولين حسي كه
به ما دست مي دهد حس تعجب است.تعجب از اين كه چطور يك نفر در هزار سال قبل
،زماني كه هنوز كتابت به آن معناي كامل رايج نبوده و اغلب مردم داراي سواد
خواندن و نوشتن نبودند عمر خود را صرف اينگونه كار ها مي كند و ماحصل آن
يكي از بزرگترين و قديمي ترين دايره المعارف ها و لغت نامه هاي دنيا مي شود
.
تصور كنيد اگر كسي امروزه و با وجود انواع وسايل نقليه سريع و وسايل
ديجيتال پيشرفته بخواهد تمام كشور هاي تورك نشين را از چين تا قلب اروپا
مسافرت نموده ، لهجه هاي مختلف را ياد بگيرد ، فولكولورهاي آنها را ضبط كند
و با آنها مدتي زندگي كند ، چند سال بايد صرف كند و چه هزينه گزافي بايد
متحمل شود؟!. حالا به حدود هزار سال قبل برگرديد . زماني كه كاغذ براي
نوشتن بسيار ناياب بود و وسايل سفر اسب و شتر بودند. نه نقشه درست و حسابي
بود و نه امكاناتي كه لااقل بسياري از كار ها را سريعتر كند.تنها چيزي كه
در دانشمندان آن زمان وجود داشت همت،بالا بود.
كاشغري اغلب كشورهاي تورك نشين را گشته است.با آنها زندگي كرده ، اخت شده و
اغلب شعر ها ، ضرب المثل ها ، گويش ها ، لغات و اصطلاحات را ضبط كرده است و
در نهايت در سنين كهنسالي كتاب را به پايان رسانده و از خود براي ما به
يادگار گذاشته است.
محمود كاشغري
محمود
كاشغري يا به بيان كاملتر محمودابن حسين ابن محمد كاشغري در سال ۱۰۰۸
ميلادي(۳۸۰ هجري) به دنيا آمد.عده اي زادگاه او را كاشغر مي دانند ، اما
بسياري نيز بر اين عقيده اند كه وي خان زاده اي است كه در شهر بارسغان كه
امروزه در شهر قرقيزستان واقع شده است به دنيا آمده و سپس به كاشغر رفته.
آنطور كه نوشته شده است وي در جواني به علت اينكه پدرش فرمانروا بود فنون
رزمي و سواركاري را در حد اعلاي خود فرا گرفته اما سپس به علت عشقي كه در
دلش ايجاد شده بود به سير و سفر و جمع آوري اطلاعات پرداخت تا كتابهاي خود
را بنويسد.
وي سپس به بغداد رفت .اين دوره مصادف شده بود با قدرت روز افزون تورك ها و
زمان خليفه عباسي ابولقاسم عبدالله ابن محمد المقتداي بامرالله.به همين
دليل نياز به آشنايي بيشتري با زبان و فرهنگ تورك ها در بين حكومت وقت
احساس شده بود. همين باعث شد كه اين كتاب بيشتر ارزش پيدا كند.
سال تاليف كتاب را بين سالهاي ۴۶۶ و۴۷۰ حدس مي زنند كه تقريبا كاشغري در آن
زمان حدود ۸۸ سال داشته است. به گفته خود كاشغري اين كتاب چهار بار
بازخواني ، تصحيح و بازنگري شده است تا كتاب بي نقصي نوشته شود.
وي سپس از بغداد به زاد بوم خود برگشته و در شهر كاشغر ساكن شده است و در سال ۱۱۰۵ ميلادي در سن ۹۷ سالگي در گذشته است.
كاشغر و مزار كاشغري
مزار محمود كاشغري در شهر اوپال در نزديكي كاشغر قرار گرفته است.كاشغر مركز
ايالت تركستان چين و يكي از غربي ترين شهرهاي چين است. اين شهر مرواريد
جاده ابريشم نام داشته و يكي از قديمي ترين شهرهاي اسلامي چين است.
كاشغر شهري سرسبز و آباد است و رود “قيزيل سو” كه از دامنه هاي “آلا داغ”
سرچشمه مي گيرد از ميان اين شهر مي گذرد.اين شهر تاكستان هاي مشهوري دارد.
مزار كاشغري نه در خود كاشغر كه در شهر اوپال قرار دارد .قبلا در مورد مزار
كاشغري حدس و گمان هايي زده مي شد اما به طور رسمي تعدادي از باستانشناسان
در اواخر سال ۱۹۸۲ توانسته اند مزار وي را در ۴۵ كيلومتري شهر اوپال كشف
كنند.وقفيه اين مكان نيز سپس پيدا و منتشر شد و از سال ۲۰۰۶ مزار كاشغري به
موزه تبديل شده است و همه ساله ميزبان گردشگران بسياري است.
ديوان لغات الترك
ديوان
لغات ترك، در اصل لغت نامه-دائره المعارفي براي ياد دادن زبان تركي به
اعراب و به زبان عربي است. در اين اثر همچنين در باره تاريخ، فولكلور،
ميتولوژي، جغرافيا، مردم شناسي، طوائف و ادبيات تركان پيش و پس از اسلام
معلومات داده مي شود و قواعد دستوري زبان تركي و لهجه شناسي آن بررسي مي
گردد. نقشه رنگي مدور موجود در ديوان، نخستين نقشه جهان ترك است. محمود
كاشغري و اثرش ديوان لغات ترك را بنيانگذار توركولوژي و يا علم تركي شناسي
ناميده اند.
بي شك ديوان لغات ترك در رديف سنگ نوشته هاي اورخون، يكي از مهمترين گنجينه
هاي ادبي جهان تورك، تركان آزربايجان جنوبي و ديگر نقاط ايران است. اما
آزربايجانيان دليل ديگري براي اعزاز و گراميداشت اين اثر گرانقدر دارند.
زيرا آنها سهم و نقشي اساسي در حفظ اين اثر و رساندن آن به روزگار ما داشته
اند. چرا كه نسخه منحصر به فرد ديوان لغات ترك، تحفه آزربايجان و يا
دقيقتر محمد ساوي از شهر ساوه آزربايجان جنوبي به جهان تورك و مدنتيت مي
باشد.
اين كتاب نخستين واژه نامه جهان و كتاب توركي پژوهي و به صورت دانشنامه
است. كاشغري در اين كتاب مخزني از واژگان توركي تهيه كرده است كه بر اساس
قواعد صرف زبان عربي نوشته شده است. وي در اين كتاب براي شرح كلمات از ضرب
المثل ها ، شعر هاي حماسي فولكولر ملل تورك و همچنين مثال هايي از زندگي
مردم بهره برده است. وي در اين كتاب دو زبان عربي و توركي را در مقابل هم
قرار داده و به اين ترتيب قدرت اين دو زبان را مساوي دانسته و حتي اشاره
كرده است : “توركي و عربي همچون دو اسب شرط بندي هستند”.
اين دانشنامه در هشت كتاب و هر كتاب در دو بخش و هر بخش بر اساس هنجارهاي
صرف زبان عربي سازه بندي شده و حاوي ۷۵۰۰ تكواژ ، ۲۹۰ ضرب المثل و ۲۲۰ قطعه
شعر است.
خود كاشغري در مقدمه ديوان خود مي نويسد :
“من شيوه هاي گويشي تيره هاي ترك،تركمن ، اوغوز ، چيگل، يغما، قير غيز و
سروده هايشان را فرا گرفتم ،ضبط كردم و بهره ها بردم.بدانگونه كه زبان هر
تيره از آنان با بهترين اسلوبي در پيش من گرد آمد. من آن را به رساترين
صورت نظم دادم و به آراسته ترين ترتيب بياراستم. به فضل الهي اين كتاب را
به عنوان يادگار جاويدان و اندوخته اي ابدي تاليف كردم و ديوان لغات الترك
نام نهادم… من اين كتاب را به سخناني سرشار از حكمت ، سجع، امثال،شعر، رجز و
نثر بياراستم و به ترتيب حروف ، معجم ساختم. جهت آنكه خواهنده بتواند
خواسته خود را در جاي خود و جوينده جسته اش را در جايي كه بايد بيابد، هر
كلمه اي را در جاي خود آوردم .ژرفايي آنها را معلوم ساختم و سختي هاي آنها
را هموار كردم…. در كتاب براي باز نمودن ديدگاهها ، دانش و جهان بيني تركان
، مثال ها از اشعارشان آوردم.مثل ها و سخنان حكمت آميزشان را نيز كه در
فراخي و آسايش و شادماني ، با انديشه هايي والا بر زبان رانده اند، فراهم
ساختم….همراه با آن در كتاب كلمات بسيار مهمي گرد آوردم.بدينگونه، كتاب در
پاكيزگي و شفافي به نهايت رسيد و در زيبايي و لطافت به غايت برتري برفت.
در اين كار كه دل بر آن داده ام ، از خداوند مدد مي جويم . هر گونه نيرو و
توانايي ما از اوست و او ما را بسنده است و نيكوترين ياور ماست. ”
كاشغري در همين مقدمه به حديثي از پيامبر اشاره مي كند كه به گفته خودش از
دو نفر از پيشوايان بخارا و نيشابور شنيده است. وي مي نوسيد:
“سوگند ياد مي كنم كه من از يكي از امامان ثقه بخارا و نيز يكي از امامان
اهل نيشابور شنيدم و هر دو با سلسله سند روايت كنند كه پيامبر ما چون نشانه
هاي رستاخيز و فتنه آخر الزمان و نيز خروج تركان اوغوز را بيان داشت چنين
فرمود : زبان تركي را بياموزيد زيرا كه آنان را فرمانروايي دراز آهنگ در
پيش است.
اگر اين حديث صحيح باشد – بر عهده راويان آن- پس آموختن زبان تركي كاري بس
واجب است و اگر هم درست نباشد خرد اقتضا مي كند كه مردم فرا گيرند”.
تنها نسخه موجود ديوان لغات الترك به خط كاشغري نبوده بلكه به خط يك آزربايجاني اهل ساوه بنام “محمد بن ابي ابكر بن ابي الفتح الساوي” است. ناسخ خود را چنين معرفي مي كند: “از نوشتن فارغ شدم بنده نيازمند به خداي تعالي محمد بن ابي ابكر بن ابي الفتح الساوي ثم الدمشقي، عفا الله تعالي عنه”. در واقع اين نسخه منحصر به فرد ديوان لغات الترك را كه توسط محمد ساوي از شهر ساوه آزربايجان جنوبي استنساخ شده مي بايست “نسخه آزربايجاني ديوان” ناميد. اين نسخه كه تخمينا بعد از گذشت دويست سال از تحرير كتاب در شهر دمشق سوريه نوشته شده اكنون در موزه آياصوفياي استانبول در تركيه نگاهداري مي شود.
نكته جالب در مورد اين كتاب اين است كه تا مدتها اثري از اين كتاب پيدا
نشده بود تا اينكه مرحوم علي اميري آن را در راسته صرافها پيدا كرد . ماجرا
به طور خلاصه از اين قرار است كه علي اميري مثل هميشه به دوستي به نام
برهان بيگ در اين راسته سر مي زده است.يك روز برهان بيگ به او مي گويد يك
نسخه خطي گرانقيمتبراي فروش نزد من آورده اند كه مشتري ندارد. كتاب را به
بنياد دانش نشان داده ام و آنها قيمت آن را به يك سوم قيمت تعيين شده
پيشنهاد كرده اند.علي اميري بعد از نگاه كردن به آن متوجه مي شود كه اثر گم
شده بسيار با ارزشي را پيدا كرده است.ارزش كتاب سي لير تعيين شده بود پول
كتاب را پرداخت كرده و با عجله به منزل مي رود تا اوراق آشفته ديوان را
منظم كند و آن را مطالعه نمايد.بعد ها معلم رفعت اين كتاب را از اميري به
امانت مي گيرد و آن را رونويسي و تصحيح مي كند.
به اين ترتيب افتخار نخستين نشر متن اين كتاب نصيب مرحوم احمد رفعت ،معروف
به معلم رفعت گرديد كه وي آن را در سال ۱۳۳۵ هجري قمري در استانبول به چاپ
رسانيد.
سپس در سال ۱۹۲۸ مرحوم كارل بروكلمان اين كتاب را به زبان آلماني برگرداند.البته اين ترجمه كامل نبود و تنها شامل ۷۹۹۳ تكواژ مي شد.
سپس اين كتاب توسط عاطف قونيه اي و بعد از آن توسط بسيم آلاتاي به تركي
استانبولي ترجمه شد.وي در واقع دو ترجمه معلم رفعت و عاطف قونيه اي را كه
داراي اشكالات زيادي بودند،تصحيح كرد و كتاب او بي نقص تر از بقيه شد.
در سال ۱۹۶۳ اين كتاب به تركي ازبكي نيز برگردانده شد صالح مطلب اوف با استفاده از ترجمه آلاتاي اين كتاب را در تاشكند منتشر كرد.
ترجمه انگليسي ديوان نيز در سال ۱۹۸۵-۱۹۸۲ توسط دو تن از اساتيد دانشگاه
هاروارد به نام هاي روبرت دنكوف و جيمز مك كلي در سه مجلد به چاپ رسيد.
در سال ۱۹۹۷ ترجمه اين كتاب به زبان تركي قزاقي نيز آماده چاپ شد.اصغر
كرماشولي آگابايوف در شهر آلما آتي دست به ترجمه اين كتاب زده و آن را در
سه مجلد چاپ كرد.
بالاخره در سال ۱۳۸۴ شمسي اين كتاب توسط دكتر حسين محمدزاده صديق به فارسي
ترجمه شده و در اختيار فارس زبانان قرار گرفت.در بعضي از مطالب اين متن نيز
از اين كتاب كمك گرفته شده است.
، از مشايخ صوفية تركمن تبار آناطولي در نيمة اول قرن هفتم و پايه گذار برخي از جريانهاي بدعتگرا، كه قيام سياسي و اجتماعي بزرگي را كه به «جنبش بابايي » مشهور شده است (رجوع كنيد به بابايي * ) بر ضد حكومت سلجوقي آغاز كرد.
شيخ باباالياس به احتمال بسيار پس از استيلاي مغول ، به همراه گروهي از تركمنها، از قلمرو دولت ساقط شدة خوارزمشاهيان به آناطولي كوچ كرد. دربارة زندگي او پيش از رفتن به آناطولي اطلاعي در دست نيست . بنابر قديمترين منبع دربارة زندگي او، يعني مناقب القدسية في مناصب الانسيه كه نواده اش اَلوان ] عَلوان [ چلبي در ۷۳۳ نوشته است ، در دهكدة چات در حوالي آماسيه ساكن شد، در آنجا زاويه اي تشكيل داد و مريدان فراواني گرد آورد (ص ۱۰ـ۲۶). با آنكه در آماسيه او را خليفة شيخي تركمن به نام دَدَه غَرْقين مي دانستند، از طريقتي كه به آن منسوب بوده ذكري نشده است . فقط عاشقْ پاشازادة مورخ ، كه خود از آن خاندان است ، او را وابسته به طريقة وفائيه مي داند كه مؤسس آن تاج العارفين سيد ابوالوفاء بغدادي (متوفي ۵۰۱) بود (ص ۱)؛ و به اين اعتبار مي توان پي برد كه دده غرقين ، نيز به آن طريقه منسوب بوده است . طريقة وفائيه از قرن هفتم در آناطولي رواج يافت و همراه با طريقه هاي مختلف وابسته به مذاهب گوناگون از قبيل يسويه و قلندريه و حيدريه تا قرن نهم به حيات خود ادامه داد (نشري ، ج ۱، ص ۴۷؛ عاشق پاشازاده ، ص ۴۶؛ كوپريلي ، ۱۳۳۸، ص ۳۰۳ـ۳۱۱؛ گولپينارلي ، ص ۴۸).
باباالياس ، بر خلاف آنچه تاكنون تصور مي شد، طريقتي به نام «باباييه » تشكيل نداده ، بلكه در زاوية خود در دهكدة چات به عنوان شيخ طريقة وفائي ، تعبيري اسلامي از اعتقادات قديم تركي پيش از اسلام را به قبايل و روستاييان تركمن كه در آن حوالي زندگي مي كردند تعليم مي داده است (وجود تأثير عقايدِ اسماعيلي نيز در تعليمات او محتمل است ). يك نكته مسلم است و آن اينكه باباالياس در ميان تركمنها كه در وضع اقتصادي و اجتماعي بسيار نامناسب ، زندگي سختي مي گذراندند ادعاي مهدويت كرد و تركمنها تبليغات او را صادقانه پذيرفتند و حتي ، به طوري كه از بعضي منابع بر مي آيد، او را «بابارسول اللّه » نيز ناميدند (ابن عبري ، ص ۲۵۱، ترجمه تركي ، ج ۲، ص ۵۳۹ ـ ۵۴۱؛ ابن بي بي ، ص ۴۹۸ـ۵۰۰؛ سبط ابن جوزي ، ج ۱۵، گ ۱۶۵ ر؛ اافلاكي ، ج ۱، ص ۳۸۱؛ سن كانتني ، ص ۶۱ـ۶۳).
باباالياس ، در ۶۳۷ رهبري شورشي را كه براي رسيدن به قدرت و روي كار آوردن تركمنها بر ضد غياث الدين كيخسرو دوم سلطانِ سلجوقي آغاز كرده بود به عهدة خليفة مورد اعتمادش بابااسحاق گذاشت . باباييها كه در آغاز پيروزيهايي به دست آورده و سراسر جنوب شرقي و ناحية مركزي آناطولي را تصرف كرده بودند، در آماسيه طعم نخستين شكست را چشيدند و باباالياس در همانجابه دست سربازان سلجوقي كشته شد (۶۳۷). باباييها، كه به فرماندهي بابااسحاق از آنجا به قونيه روي آورده بودند، در دشتِ ماليا در حوالي قيرشهر بارديگراز سربازان سلجوقي شكست خوردند و بابااسحاق كشته شد. بدين ترتيب اين حادثة مهم سركوب شد، اما با نشو و نمايي كه پس از آن حاصل كرد اهميّت ويژه يافت (براي تفصيل بيشتر و كتاب شناسي مفصل رجوع كنيد به احمد ياشار اجاق ).
نهضت ديني صوفيانه اي كه باباالياس به موازات شورشِ خود آغاز كرده بود، بويژه پس از مرگش ، به دست خلفا و مريدانش در سراسر آناطولي منتشر و همزمان با تشكيل دولت عثماني گسترده تر شد و در ايجاد فرقة «ابدالانِ روم » (كوپريلي ، ۱۹۷۲، ص ۱۶۱) و نيز گروههاي غُلاة شيعه ، كه امروزه «قزلباش » خوانده مي شوند، مؤثر افتاد و سرانجام زمينة تشكيل طريقة بكتاشيه * را در قرن نهم فراهم آورد (كوپريلي ، ۱۳۴۱، ص ۱۳۱ـ۱۳۶). باباالياس شخصيت برجسته اي است كه افكارش تا روزگار ما نيز در تاريخ ديني و اجتماعي تركان آناطولي تأثير بسزايي داشته و همچنين در انتقال بعضي از جريانهاي تصوف ايراني زمان خود به آناطولي مؤثر بوده است .
منابع : ابن بي بي ، الاوامرالعلائيه في الامور العلائيه ، چاپ عدنان صادق ارزي ، آنكارا ۱۹۵۶؛ ابن عبري ، تاريخ مختصر الدول ، بيروت ۱۹۵۸؛ اروج بيگ بن سلطان علي بيگ ، تواريخ آل عثمان ، چاپ بابينگر، هانوور ۱۹۲۵، ج ۲، ص ۸۶؛ احمدبن اخي ناطور افلاكي ، مناقب العارفين ، چاپ تحسين يازيجي ، آنكارا ۱۹۵۹-۱۹۶۱؛ حسين حسام الدين ، آماسيه تاريخي ،استانبول ۱۳۲۷، ج ۱، ص ۱۸۰-۱۸۲، ۲۳۲-۲۴۰؛ سبط ابن جوزي ، مرآة الزمان في تاريخ الاعيان ، كتابخانه موزه آثارتركي ـ اسلامي ، ش ۲۱۳۸؛ احمدبن مصطفي طاش كبري زاده ، شقائق نعمانيه ، ترجمه ادرنه لي محمد مجدي ، استانبول ۱۲۶۹، ص ۲۳؛ درويش احمد عاشق پاشازاده ، تواريخ آل عثمان ، چاپ عالي بگ ، استانبول ۱۳۳۲؛ فؤاد كوپريلي «آناطولي ده اسلاميت »، دارالفنون ادبيات فاكولته سي مجموعه سي ، ش ۵ (۱۳۳۸)؛ همو، «بكتاشيليگين منشألري »، تورك يوردي ، ش ۸ (۱۳۴۱)؛
C. Cahen. “Baba Ishaq, Baba Ilyas, Hadjdji Bektash et quelques autres”, Turcica , I (1969), 53-64; Elvan ´ elebi, Menہk i bد’l- kudsiyye f i ª Menہs i bi’l-دnsiyye, ed. I smail E. Erدnsal and A. Ya í ar Ocak, Istanbul 1984; Abdدlbہki Gخlp â narl â , Yunus Emre ve Tasavvuf, Istanbul 1961; Ibn ـ Ebri, Tہrih , tr. ع. R â za Dog § rul, Ankara 1945-1950; Fuad Kخprدlد, Osmanl i I mparatoIug § u’nun Kurulu í u, Ankara 1972; idem, Tدrk Edebiyat i ‘nda I lk Mutasavv i flar, Ankara 1976, 207-209; Mehmed Ne í r ¦ , Cihannدma ª , ed. Fr. Taeschner, Leipzig 1951-1955; Ahmet Ya í ar Ocak, Babaرler I syan i , Istanbul 1980; Simon de Saint- Quentin, Histoire des Tartares, إd. Jean Richard, Paris 1965; ì ikہrر, Karaman Tarihi , ed. Mesud Koman, Konya 1945, 9-10.
/احمدياشاراجاق /
+0 به يه ن
اسماعيل اميرخيزي، نويسنده و از رجال انقلاب مشروطه ايران
زندگي
اسماعيل اميرخيزي، در سال ۱۲۹۴ ق در محله اميرخيز تبريز متولد شد. از آغاز نهضت مشروطه‌خواهي، به جمع آزادي‌خواهان پيوست و در انجمن ايالتي آذربايجان، به سمت نماينده شهر اردبيل شركت كرد. پس از آنكه كار بين انجمن ايالتي و شاه به جنگ انجاميد، انجمن ايالتي او را به عنوان منشي ستارخان، در ظاهر، و مستشاري او، در باطن، معين كرد. وي در دستگاه اين سردار ملي عاملي موثر بود و در بسياري از موارد ستارخان جز به اشاره او، اقدامي نمي‌كرد.
در طول مدت قيام شيخ محمد خياباني، اميرخيزي به قيام پيوست و با پيشنهاد خياباني به عضويت هيئت مديره قيام درآمد. اميرخيزي در طول مدت قيام (۱۷ فروردين ۱۲۹۹ ش الي ۲۲ شهريور ۱۲۹۹ ش) از ياران و مشاوران خياباني بود. اميرخيزي در سال ۱۳۲۶ ش به سمت بازرس عالي وزارت فرهنگ انتخاب گرديد.
وي در تيرماه ۱۳۲۸ ش بازنشسته شد و سرانجام در روز ۲۷ بهمن ماه ۱۳۴۴ ش در تهران درگذشت.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
آثار :
اميرخيزي در زمينه‌هاي ادبي و تاريخي، آثاري از خويش برجاي نهاده‌است:
1- تصيح بوستان سعدي.
2- قطعات منتخب زبان فارسي.
3- تصيح ديوان عنصري.
4- قيام آذربايجان و ستارخان.
5- تاريخ فرهنگ و ادب آذربايجان (چاپ نشده).
6- قصايد و اشعار، كه بيشتر در مجله ارمغان منتشر شده‌است.
7- مقالات كه بيشتر در مجله وحيد منتشرشده‌است.
8- قيام آذربايجان در انقلاب مشروطيت ايران
+0 به يه ن
صمد بئهرنگي آذربايجان خالقي اوچون چوخ تانيش و دوغما بير آددير. اوزانلار، شاعيرلر اونون حاققيندا بوللوجا شعر يازميش، موسيقيده سسلنديرميشلر. بئهرنگي قدر ميللي اخلاقلا، ميللي معنويياتلا قايناييب- قاريشان شخصييت بلكه ده عومومييتله هئچ يوخدور. صمد بئهرنگي نين اسرارنگيز اؤلومو ده چوخ ماراقلي بير يئرده گئرچكلشميشدي: آراز چاييندا. آراز چايي آذربايجان ادبيياتيندا نيسگيلين، آيريليغين سيمگه سي كيمي آنلاشيلميش، آنلاديلميشدير. صمد بئهرنگي كيمي گنج بير يازارين آرازدا اؤلدورولمه سي آذربايجان ادبي موحيطي نين دويغوسال قاوراييشيني داها دا دريندن ائتكيله ميشدير. صمد بئهرنگي نين ياشاديغي تاريخده ميللي مسئله ني اؤن پلانا چكن تشكيلات و يا فردلر چوخ آز ايدي. او زامانلار ماركسيست، ايسلام دئوريمجيسي اولماق يايقين ايدي. بئهرنگي نين ان ياخين دوستلاري ماركسيست اولدوقلاري اوچون ياخالانيب اؤلدورولدولر. اصلينده آذربايجان ميللتي ماركسيست- لئنينيست ايدئولوژيلردن چوخ ضرر گؤرموشدور. ان فداكار و جسور گنجلريميز بو منفور ايدئولوژيلر يولوندا حياتلاريني ايتيرديلر. آنجاق هر زامان بؤيوك شخصييتلر تاريخي قاباخلايا بيلميشلر. او زامان صمد بئهرنگي هئچ بير "اينقيلابي" ايدئولوژيلره قاتيلمادان ياراديجيليقلا مشغول اولدو و آذربايجان ميللي ايستكلريني ديله گتيردي. او زامان ميللي مسئله ايله مشغول اولماق داها تهلوكه لي ايدي. ندن؟ چونكو بئهرنگي نين زامانيندا 21 آذر حاديثه سي نين خاطيره لريهله جانلي ايدي. 21 آذرده اؤلدورولن سايسيز اينسانلارين اوغوللاري، قارداشلاري، باجيلاري، نوه لري هله ياسدان تام اولاراق چيخماميشديلار. بو اوزدن ده پهلوي ايستيبدادي اوچون آذربايجان ميللي مسئله سي هر شئيدن تهلوكه لي ايدي. و صمد بئهرنگي بئله تهلوكه لي بير ايشله مشغول ايدي.
بئهرنگي كند- كند، اوبا-اوبا دولاشيب ياشلي قادينلاردان و كيشيلردن دينله ديگي خالق ناغيللاريني كيتابلاشديردي. بو، ائله ايجتيماعي بير اورتامدا (موحيطده) باش وئريردي كي، مكتبلرده آنا ديلينده دانيشان چوجوقلاري، موعلليملري جزالانديريرديلار. بوتون بو چتين دوروما قارشي بئهرنگي ميللي كيمليگين يوكسلمه سي اوچون اينتئللئكتوال ساحه ده فعاليت گؤستريردي. بو ايستك دوغرولتوسوندا بئهرنگي "پارا- پارا" آديندا بير كيتاب يايينلادي. كيتابين آدي چوخ آنلاملي ايدي. بوراداكي "پارا- پارا" سؤزو، دولاييسييلا پارا- پارا بؤلونموش،پارچالانميش آذربايجانا ايشاره ائديردي. كيتابدا آذربايجان شاعيرلري نين شعرلريندن اؤرنكلر وئريلميشدي. بئهرنگي اؤلدورولدوكدن سونرا اونون اثرلرينه اولان ايستك شيددتلندي. بو شيددتلي ايستك ايستر-ايستمز اونون ميللي كيمليك گؤروشونون ده اؤزومسَنمه سينه سبب اولوردو. حتّي بو گون ده ميللي كيمليگيميزين يوكسليشينده صمد بئهرنگي نين كيتابلاري نين چوخ بؤيوك ائتكيسي وار. سادجه اونون اثرلري نين ائتكيسي دئييل، "صمد بئهرنگي" آدي اؤزو-اؤزلوگونده ميللي موباريزه ني چاغريشديرير.
بئهرنگي بير چوخ اثر يازميش. هله ليك اونون "قاراجا باليق" كيتابيني ترجومه ائديب اوخوجولارا سونورام. ندن بو ترجومه يه احتيياج دويدوم؟ باكيدا ياشاديغيم زامان 4 ايل آتاتورك ليسه سينده اؤيرتمنليك ائتديم. آنا ديليندن درس كئچيرديم. سانيرام 5-جي صينيفيندرسليگينه "قاراجا باليق"ي دا سالميشديلار. چوخ قوصورلو و حتّي يانليش و خطالي ترجومه ائديلميش، بئهرنگي نين بعضي گؤروشلري ده تحريف ائديلميشدي. بو اوزدن ده او زامان بو كيتابي گونئيدن گتيرديب ترجومه ائتديم. اؤز ترجومه مي اوشاقلارا اوخودوم. هئچ واخت اونوتمارام كي، ائله هيجانلا اوخوموشدوم بو اثري كي، تنففوس زنگي نين چالماسينا باخماياراق، اوشاقلار اوتوروب دينله مگي ترجيح ائتديلر. كيتابداكي باليق تيمثاليندا رمزلشديريلن قهرمانليقدان هاميسي نين توكلري بيز- بيز اولموشدو.
منجه بئهرنگي نين شاه اثري ائله بو كيتابدير. يقين كي، ياشاسا ايدي، داها بؤيوك اثرلر ياراداجاقدي. " قاراجا باليق" دوغرونو، سونسوزلوغو و روحي بوتونلوگو آختاران بير اينساني خاطيرلادير. بو يولداكي موباريزه ده تجروبه قازانيب اولقونلاشان، ماجرادان ماجرايا آتيلان، بير آن بئله دوغرونو آراماقدان واز كئچمه ين بير اينسان. قارشيسينا تورلو- تورلو جهالت چيخير، حياتيني محو ائدن وحشيلرله قارشيلاشير قاراجا باليق. آنجاق حيات دوغرونو اؤيرنمه يه حسر ائديلميرسه اونون نه آنلامي وار. حياتا آنلام وئرن حركتدير. چونكو حركت ائدركن تجروبه قازانيلير، يئني هدفلر اورتايا چيخير. بئهرنگي چوخ گؤزل تثبيت ائتميش بونو كي، بؤيوك آماج يولوندا سفره چيخاركن، قورخو حيسسي اؤز-اؤزونه يوخ اولور. قورخو حيسسي داها چوخ دورغونلوغون و ذهنين اؤز قارانليغيندا، اؤز دومانليغندا بوغولماسي نين نتيجهسيدير. اوزاق يوللارين يولچوسو اولماقلا، بؤيوك هدفلري نفسده اؤزدئشلشديرمكله قورخو دويغوسوندان قورتولماق مومكوندور. يولچولوق زاماني قورخو فاكتورلاري ايله موباريزه باشلايير و قورخونو يارادان انگللر اوراتادان قالديريلير. نئجه كي، قاراجا باليق اؤز قيلينجي ايله باليق اودان قوشو، باليقلاري يئين ناققاني ايچلريندن وورور. اؤز قيلينجي ايله اونلارين قارنيني ييرتيب و باليقلارين حياتيني تهلوكه دن قورتارير. هامي قهرمان اولماز. قهرمانليق اوچون هونر و كاراكتئر لازيمدير. بير قهرمانين، بير فيكير آدامين حسابينا بير ميللتو بير توپلولوق آزادليغيني الده ائدير. بئله ليكله ده گئرچك حيات هم ده باشقالاري اوچون ياشاماقلا، باشقالارينا آزادليق و سعادت گتيرمكله واساسا ده اوستون و ياراديجي بير كيمليگه قوووشماقلا آنلام قازانير. بئهرنگي "قاراجا باليق" كيتابيندا بو اخلاق آنلاييشيني، بو اخلاق فلسفه سيني ميللته آنلادير، شرح ائدير. كيچيك حجملي بو كيتابدا بؤيوك فيكيرلر و سيرلر يئرلشميشدير. جميعتين، اؤزَلليكله گنجليگين بؤيوك ايده آللارينا و ياراديجيليق ايستكلرينه قارشي اسكي دَيرلرين نئجه ده مانع اولدوغو آنلاديلير. سانكي نيچه نين فلسفه سي چوخ ساده ديلله ايضاح ائديلير. نيچه يه گؤره اوچ نؤوع كاراكتئر وار: 1- اخلاقي و يا جميعتين اسكيدن قالان دَيرلري ايله راضيلاشيب حياتيني چورودن اينسان تيپي. چوغونلوغو (اكثريتي) تشكيل ائدن بو تيپلر هر نؤوع يئنيليگه و دَييشيمه قارشيدير.بونلار اسكي دَيَرلرين اخلاق آنلاييشيني مقبول ساييرلار. جهالتده ياشاماق آيدينليقدا و بيلگينليكده ياشاماقدان داها راحاتدير. تنبللر ان چوخ بونو ترجيح ائدرلر. 2- اؤزگور (آزاد) اينسان تيپي. بو تيپلر جميعتين اخلاق آنلاييشيني قبول ائتمزلر، آنجاق يئني دَيَرلر و يئني اخلاق آنلاييشي ياراداجاق سَوييه ده ده دئييللر. 3- اوستون اينسان تيپي. بو نؤوع اينسانلار اسكي دَيَرلري قبول ائتمه مَكله يئتينمزلر. اونلار هم ده اسكي دَيَرلري دئويريب يئني دَيَرلرين ياراديجيسي كيمي اورتايا چيخارلار. مثلا آتاتورك مين ايلليك عثمانلي-ايسلام تاريخيني دئويريب يئني اخلاق آنلاييشي، يئني حيات آنلاييشيني قوردو.صمد بئهرنگي نين "قاراجا باليق" اثرينده هر اوچ اينسان تيپي ايله قارشيلاشيريق. قاراجا باليق اسكي دَيَرلري ردد ائتديگي اوچون موحافيظه كار دسته اونا قارشي چيخير و حتي اسكي اخلاق سيستئمينين قورونماسي اوغرونا اونو اؤلدورمك ايسته ييرلر (بونلار اخلاقي دسته دير). بير دسته ايسه قاراجا باليغي دستكله يير، موحافيظه كارلارين حيات بيچيمينه قارشي چيخيرلار. لاكين بو دسته ده موحافيظه كارليغين دَيَرلريني اورتادان قالديريب و يئني دَيَرلر اورتايا قوياجاق بيلگي و جسارت يوخدور (اؤزگور دسته). كيتابدا بونلار قاراجا باليقلا جميعت آراسيندا خنثي فعاليتده ديرلر. قاراجا باليق ايسه دوشونجه و جسارت اؤندَري كيمي مئيدانا چيخير. بوتون تهديدلره سينه گرَرَك، يئني دونيا دوزَني قورماق ايسته يير (اوستون و ياراديجي كيمليك). قاراجا باليق بوتون انگللري اورتادان قالديريب، دار معنوي موحيطدن قورتولدوقدان و دنيزه قوووشدوقدان صونرا اؤلوم— حيات حاققيندا يئني دوشونجه لر سؤيله يير: " اؤلوم هر آن مني ياخالايا بيلر. آنجاق من باشارديغيم قدر ياشامالي، اؤلومدن قاچمالييام. يالنيز اؤلومله قارشيلاشا دا بيلرم. اؤنملي دئييل، اؤنملي اولان بودور كي، منيم حياتيم و يا اؤلوموم باشقالاري نين حياتينا نئجه تاثير گؤستره جكدير." بو دوشونجه اوستون كيمليگي اؤز ايراده سي و موباريزه سي ايله قازانميش بير ذئهنييتين اولا بيلر يالنيز. و قاراجا باليق دا اؤزگورلويو اؤز دار قارانليق موحيطينده دئييل، دنيز گئنيشليگينده قازانير. دار معنوي موحيط صونسوزلوغون ايچينده يوخ اولور.
سانكي قاراجا باليق دوغرونو آختارماق اوچون هر شئيدن ايمتيناع ائديب يوللارا دوشن و اؤز روحوندا سفره باشلايان بودا پئيقمبرين سرگوذشتيدير. سانكي حياتيني بوتونو ايله بيلگييه حسر ائدن و دايما آختاريشدا اولان شمس تبريزي نين حيات شكليدير. سانكي بو كيتاب منيم اوچون يازيلميش. نه قدر ده اؤز حياتيملا "قاراجا باليق" آراسيندا بنزرليك وار. بو اوزدن ده بئهرنگي نين اثرلريني چوجوقلوق ياشلاريمدان باشلاياراق دؤنه- دؤنه اوخودوم و منيم ميللي موباريزه يه، فيكيرآختاريشينا قاتيلمامدا ائتكيسي اولان اردملي كيشيلردن بيري ده صمد بئهرنگيدير. صمد بئهرنگي موعلليم ايدي. يئنه ده موعليمدير و ابديا ده بو ميللتين موعلليمي اولاراق قالاجاقدير. من بؤيوك بير غرور حيسسي ايله دئييرم كي، منيم دوشونجه مين، ميللي دويغولاريمين موعلليملريندن بيريسي ده صمد بئهرنگيدير. بو اوزدن ده بو كيتابين ترجومه سي شاگيردين اؤز موعلليمينه اولان تؤحفه سي كيمي آنلاشيلماليدير. سون اولاراق يئنه ده بو كيتابين ترجومه سيني صمد بئهرنگي نين شاگيردلرينه تقديم ائديرم. بو گون اونلارين چوخو آذربايجانين ميللي ايستكلري يولونداموباريزه آپارديقلاري اوچون ايسلامين قارانليق زيندانينا آتيلميشلار. بو ترجومه ني سيزلره سونورام منيم محبوس باجيلاريم، قارداشلاريم.گونتاي گنجالپ15.06.08فينلادييا
+0 به يه ن
متولد: تبريز - محله شتربان در تاريخ 1331.2.8
يكي از بهترين بازيگران تبريز و حتي اذربايجان كه كارهاي بسيار زيبا و ارزشمندي از خود ارائه كرده است كه سوابق كاري او همه چيز را به خوبي خوب به نمايش مي گذارد .
سوابق هنري:
آغاز فعاليت هنري با نمايشهاي راديويي _ سال 1351
اولين كار تلويزيوني «مريض و عزرائيل»_ 1356
بازنشسته صدا و سيماي مركز آذربايجان شرقي _ 1383
همكاري با مراكز ديگر صدا و سيما
همكاري با مركز صدا و سيماي مركز آذربايجانغربي
تله فيلمها:
چلّه قارپوزي ـ آنسوي عشق ـ انصافلي تاكسي چي ـ ديش آريسي ـ حق ورمز ـ جوزفعلي ( بئله دي يا بئله ديري) ـ چاغرلمامش قوناق ـ ياري قازاندي ـ هامبورسوني ـ ايكي سلطان
سريالها:
آنا _ ارثيهي عمه خانم _ بلوك 55 _ باجناق ها (1 و 2) _ آتا ـ آخر مهلت _ گروه 20 _ نه دئميشم بئله بخته
تله تئاتر: مريض و عزرائيل
فيلم سينمايي:
ساراي (كارگردان: يداله صمدي) _ شوكران (يداله نوعصري) _ مطرب
نمايش صحنهاي:
بل بشور _ ثبت نام _ مدرسه غير انتفاعي ـ علي آباد ـ ارثيه ـ ديش تاجري ـ ميليونرلر
جوايز:
_ دريافت ديپلم افتخار بعنوان بهترين بازيگر نقش مرد از جشنواره توليدات صدا و سيماي مراكز استانها_ 1385
_ دريافت ديپلم افتخار براي بهترين بازيگر مرد از تله فيلم (ايكي سلطان)_ 1386
_ ديپلم افتخار براي عنوان بهترين بازيگر مرد از سريال (آنا)_ 1388
_دريافت تنديس براي عنوان چهره برتر استان_ 1388
+0 به يه ن
نصيرددين توسي 1201-جي ايل 18 فئورالدا همدان شهريندئ آنادان اولموشدور.ايلك تحصيليني آتاسيندان آلميش، سونرا همدان و توس شهرلرينده دؤورونون تانينميش عاليملري نين - ايبن سينا و بهمنيارين داوامچيلاري نين يانيندا تحصيل گؤرموشدور.آلديغيي هرترفلي و درين بيليكلر محمدي آز بير واختدا علمي موحيطده مشهورلاشديرير.هله گنج ياشلاريندان اعتيبارن او، بير سيرا حؤكمدارلارين ديقتيني جلب ائدير.30 ياشيندا ايكن كوهيستان ايسمايليلري نين رهبري ناسيرددين مؤحتشم اونو سارايينا قوناق چاغيرير و گنج عاليمدن اخلاق باره ده كيتاب يازماسيني خواهيش ائدير. 1235-جي ايلده نسيرددين توسي سونرالار اونا دونيا شؤهرتي گتيرن و بير چوخ ديللره ترجومه اولونان مشهور اخلاقي ناسيري اثريني تاماملايير.
آنجاق كيتاب حؤكمدارين خوشونا گلمير و توسي حبس اولوناراق، ايسمايليلرين الچاتماز داغ زيروه لرينده يئرلشن الموت (قارتال يوواسي) قالاسينا آپاريلير. او، بورادا سورگون حياتي كئچيرير. قصردن چيخماق حوقوقو اليندن آلينميش توسي ايسمايليلرين يانيندا كئچيرديگي 12 ايلدن بير قدر آرتيق مودتده دؤزولمز معنوي سيخينتيلارينا باخماياراق، بير نئچه علمي اثر يازا بيلير. عاليم 1242-جي ايلدئ مشهور شرحول-ايشارات (بو الي ايبن سينا نين ايشارات آدلي فلسفي ريساله سينه شرحلر) اثريني تاماملايير. 1253-جو ايلدئ چينگيز خانين نوه سي هولاكو خانين ياخين شرقه يوروشو باشلايير. اونون قوشونلاري فتحولونماز ساييلان ائلئموت قالاسيني دا توتور، نسيردديني و ديگر عاليم مهبوسلاري آزاد ائديرلر. نسيرددين هولاكو خانين شخصي مصلحتچيسي تعيين اولونور. ائله ايلك گونلردن نسيرددين هولاكو خانين بير چوخ واجيب سياسي تدبيرلري نين حياتا كئچيريلمه سينده مسئوليتي اؤز اوزرينه گؤتورور.اؤز دؤورونون بير چوخ عاليملري كيمي، نسيرددين توسي ده علمين موختليف ساحه لريني دريندن منيمسه ميشدي. اونون قلميندن چيخان يوزدن آرتيق جيدي اثر علمين آسترونومييا، رياضيات، فيزيكا، تيبب، فلسفه، ائتيكا، منطيق و ديگر ساحه لرينه هسر اولونموشدو.بونونلا بئله نسيرددي نين يارادجيليغيندان آسترونومييا و رياضيات اوزره تدقيقاتلار خوصوصي يئر توتور.
توسي بو ساحه لرده آپاريلميش يگيرميدن آرتيق اوغورلو آراشديرمانين مؤليفيدير. رياضياتا هسر ائتديگي اثرلر يالنيز عربجه، آسترونومييا اوزره تدقيقاتلاري ايسه هم فارس، هم ده عرب ديللرينده يازيلميشدير. توسي رسدخانا قورماق حاقيندا چوخدان فيكيرلشيرميش. باغداد آلينان كيمي، نسيرددي نين هولاكو خاندان ايجازه ايسته ييب، ايشه باشلاماسي دا بونو ثوبوت ائدير.
بير ايلدن ده آز بير مودتده او، رسدخانانين تيكيله جگي يئري موعينلشديرير، عئيني زاماندا آسترونوميك جيهازلار حاضيرلايير، موختليف شهرلردن بورادا ياراديلاجاق كيتابخانا اوچون قييمتلي كيتابلار گتيردير و رسدخانادا آراشديرمالار آپارماقدان اؤترو دونيانين بير چوخ اؤلكه سيندن عاليملر دعوت ائدير. توسي اؤزو زيجي-ايلخاني آدلي اثرينده بو باره ده بئله يازير: هولاكو خان اطراف ويلايتلردن آسترونوميك موشاهيده لر آپارا بيلن عاليملري چاغيرماغي طلب ائتدي: دمشقدن موويدددين اورديني، موسولدان فخرددين ماراغاييني، طيفليسدن فخرددين ايخلاتيني، قزويندن نجمددين دبيرانيني. ديگر قايناقلاردان ايسه دؤورون ان تانينميش عاليملريندئن قوتبددين شيرازي، شمسددين شيرواني، جمالددين از-زئيدي بوخاري، فاو مون-چي و ديگرلري نين ده ماراغا رسدخاناسيندا چاليشديقلاري مئلوم اولور. رسدخانانين تيكينتيسي 1259-جو ايلده ماراغا شهري نين قربينده كي تپه نين دؤشونده باشلانير. نسيرددين رسدخانا بينالاري نين لاييهلشديريلمه سينده و آسترونوميك جيهازلارين قورولماسيندا شخصن ايشتيراك ائدير.
گوركئملي آسترونوم و كونستروكتور مويييدددين اوردي ايله بيرليكده اونلار رسدخانادا بئش يئني، بير او قدر ده كؤهنه كونستروكسييالي آسترونوميك جيهاز قوراشديريرلار. يئني كونستروكسييالاري عاليملرين اؤزلري ايشله ييب-حاضيرلايير. بوندان باشقا ماراغا رسدخاناسيندا بير سيرا آسترونوميك مسله لرين حلي اوچون ضروري ساييلان، همچنين تدريس مقصديله ايستيفاده اولونان يئر و گؤي قلوبوسلاري دا حاضيرلانيردي. اوردي نين اوغلو محمد طرفيندن حاضيرلانميش گؤي قلوبوسلاريندان بيري بيزيم گونلره قدر چاتميش و حال-حاضيردا درئزدئنده ساخلانير. رسدخانانين نزدينده 400 مين كيتاب ساخلانان كيتابخانا و بو علمي مركزي كادرلارلا تجهيز ائتمكدن اؤترو مكتب فعاليت گؤستريردي.
ماراقليسي بوراسيندا ايدي كي، رسدخانادا موسلمانلارلا بيرگه خريستيانلار، بودديستلر، نئستوريانلار و ايودايستئر ده چاليشيردي. بونلار توركلر، فارسلار، عربلر، مونقوللار، چينليلر، گورجولر، تاتارلار، يهوديلر و ديگر ميلتلرين نوماينده لري ايديلر. توسي نين تيكديرديگي رسدخانا اؤز حجمينه گؤره شرقين بوتون مشهور رسدخانالاريني گئريده قويور. ماراغا رسدخاناسيندا چاليشان امكداشلارين علمي فعاليتي و آسترونوميك موشاهيده لري ايلخانيلرين آسترونوميك جدوللري آدلانديريلان كوللئكتيو اثرين يارانماسينا گتيريب چيخارميشدي. نسيرددين توسي دونياسيني 1274-جو ايلده 25 اييوندا باغداددا دييشميش و اورادا جامئ مسجيدينده تورپاغا تاپشيريلميشدير.
اونون اوچ اوغلو اولوب: اصيلددين حسن، فخرددين احمد و صدرددين الي. نسيرددين اؤلدوكدن سونرا اوچونجو اوغلو اوزون مودت رسدخانايا رهبرليك ائتميشدير.
+0 به يه ن
شادروان دكتر غلام حسين ساعدي متخصص بيماريهاي اعصاب و روان از پزشكان بنام آذربايجاني است كه علاوه بر رشته پزشكي يد طولاني در نوشتن آثار ادبي همچون دهها داستان ،نمايشنامه ،اشعار،ترجمه كتب خارجي ،انتشار مجله و فصلنامه و دهها كار ادبي ديگر دارد وافتخار بزرگي براي آذربايجانيها و ايران بوده و هست .بي شك فيلم سينمايي گاو به گارگرداني داريوش مهرجويي به سال 1348،فيلم سينمايي آرامش در حضور ديگران ساخته ناصر تقوايي به سال 1349،فيلم سينمايي دايره مينا به كارگرداني داريوش مهرجويي به سال 1353كه براساس داستانهاي دكتر غلامحسين ساعدي ساخته شده است را ميتوان از شاهكارهاي ادبي و سينمايي كشورمان ياد كنيم .شادروان دكترغلامحسين ساعدي (مشهور به گوهر مراد) روز سه شنبه بيست وچهارم دي ماه يك هزار سيصد وچهارده سال شمسي ازوالدين آذربايجاني بنامهاي علي اصغرو مادر طيبه درشهر تبريز به دنيا آمد. وي در سال 1322 وارد دبستان بدر و در سال 1329 وارد دبيرستان منصور شد.در سال 1330 همزمان با نهضت ملي فعاليت سياسي خود را آغاز كرد. طي سال هاي بعد مسووليت انتشار روزنامه هاي فرياد، صعود و جوانان آذربايجان را برعهده گرفت و مقالات و داستان هايي در اين سه روزنامه و همچنين " دانش آموز" چاپ تهران منتشر كرد.بعد از كودتاي 28مرداد 1332 به مدت دو ماه مخفي شد و در شهريور ماه اين سال دستگير و چند ماهي در زندان به سر برد.در سال 1334 وارد دانشكده پزشكي تبريز شد و سال بعد همكاري خود با مجله سخن آغاز كرد. در اين سال داستان مرغ انجير و پيگماليون، داستان و نمايشنامه را در تبريز منتشر ساخت.در سال 1336 داستان خانه هاي شهرري را در تبريز و نمايشنامه ليلاج ها را در مجله سخن منتشر كرد. در سال بعد و پس از آشنايي با صمد بهرنگي ، بهروز دهقاني ، مفتون اميني ، كاظم سعادتي و مناف ملكي، جنبش هاي دانشجويي و اعتصابات دانشگاه تبريز را رهبري نمود. در اين سال داستان كوتاه شكايت و نمايشنامه غيوران شب را نوشت.طي سال هاي بعد تا زمان فارغ التحصيلي در سال 1340 نمايشنامه هاي سايه هاي شبانه ، كاربافك ها در سنگر و سفر مرد خسته را نوشت و منتشر ساخت.در سال 1341 راهي تهران شد تا خدمت سربازي اش را صورت سرباز صفر آغاز كند. در اين زمان چند داستان كوتاه درباره زندگي سربازي نوشت. در همين سال به همراه برادرش دكتر علي اكبر يك مطب شبانه روزي افتتاح كرد و با كتاب هفته و مجله آرش همكاري نمود. آشنايي و دوستي با احمد شاملو، جلال آل احمد، پرويز ناتل خانلري، رضا براهني، محمود آزاد تهراني، سيروس طاهباز، رضا سيدحسيني، بهمن فرسي، به آذين، اسماعيلي شاهرودي و جمال ميرصادقي حاصل اين دوره بود.در سال هاي بعد تك نگاري ايلخچي ، خياو يا مشكين شهر، هشت داستان پيوسته عزاداران بيل، نمايشنامه هاي چوب بدست هاي ورزيل، بهترين باباي دنيا، تك نگاري اهل هوا، داستان بلند مقتل، پنج نمايشنامه از انقلاب مشروطيت، مجموعه داستان واهمه هاي بي نام و نشان، نمايشنامه آي بي كلاه، آي باكلاه را منتشر ساخت.ساعدي در سال 1346 به همراه جلال آل احمد، رضا براهني و سيروس طاهباز براي رفع سانسور از اهل قلم و مطبوعات با دولت وقت به مذاكره نشست. در همين سال وبه دنبال اين اقدام هسته اصلي كانون نويسندگان شكل گرفت.انتشار داستان ترس و لرز، تك نگاري قراداغ، رمان توپ، نمايشنامه پرواربندان، جانشين، فيلمنامه گاو در سال هاي بين 1346 تا 1353 صورت گرفت.در سال 1353 با همكاري نويسندگان صاحب نام آن زمان، مجله الفباء را منتشر كرد. در همين سال در حين تهيه تك نگاري شهرك هاي نوبنياد توسط ساواك دستگير و به زندان قزل قلعه و بعد اوين منتقل شد و يك سال در سلول انفرادي شكنجه شد.پس از آزادي از زندان سه داستان گورو گهواره، فيلمنامه عافيتگاه ، داستان كلاته نان، را نوشت و در سال 1357 به دعوت انجمن قلم امريكا روانه اين كشور شد كه سخنراني هاي متعددي در اين كشور انجام داد. در اوايل زمستان سال اين سال به ايران بازگشت.در اواخر سال 1360 راهي پاريس شد و همچنين در اين سال با خانم بدري لنكراني ازدواج كرد.طي سال هاي 1361– 1364 در پاريس اقدام به انتشار مجله الفباد كرد و چند نمايشنامه و فيلمنامه و داستان نيز نوشت.غلامحسين ساعدي در روز دوم آذرماه 1364 در پاريس درگذشت و در گورستان پرلاشز و در كنار صادق هدايت آرام گرفت.
آثار و فعاليتهاي شادروان دكتر غلامحسين ساعدي :
چاپ مقاله و داستان در روزنامههاي فرياد، صعود، جوانان آذربايجان و دانش آموز(هفته نامه)؛ چاپ تهران؛ 1331
چاپ”از پا نيفتادهها“ (بخشي از يك داستان بلند)؛ كبوتر صلح؛ 1332
چاپ داستان”خانههاي شهرري“؛ تبريز؛ 1334
چاپ داستان كوتاه”آفتاب مهتاب“؛ تهران، مجله سخن؛ 1334
چاپ نمايشنامه”پيگماليون“؛ تهران، مجله سخن؛ 1335
چاپ داستان و نمايشنامه”پيگماليون“؛ تبريز؛ 1335
چاپ داستان كوتاه”مرغ انجير“؛ تهران، مجله سخن؛ 1335
چاپ نمايشنامه تك پردهاي”ليلاجها“؛ تهران، مجله سخن؛ 1336
چاپ نمايشنامه تك پردهاي”قاصدكها“؛ تهران، مجله صدف؛ 1337
چاپ نمايشنامه تك پردهاي”خانه برف“؛ تهران، ماهنامه انديشه و هنر؛ 1337
چاپ مجموعه داستان”شب نشيني باشكوه“؛ تبريز؛ 1339
چاپ نمايشنامه سه پردهايي”كار بافكها در سنگر“؛ تبريز، ناشر كتابفروشي تهران؛ 1339
چاپ نمايشنامه دو پردهايي”بامها و زير بامها“؛ تهران؛ 1340
چاپ نمايشنامه سه پردهايي”كلاته گل“؛ تهران، انتشار به صورت مخفي؛ 1340
ترجمه و چاپ داستان”دوستان“ نوشته”گي باند تيزن“؛ تبريز، انتشارات ابن سينا(با همكاري فرانكلين)؛ 1340
چاپ نمايشنامه تك پردهايي”شبان فريبك“؛ تهران، مجله صدف؛ 1340
چاپ داستان”دو برادر“ (داستان اول از مجموعه واهمههاي بي نام و نشان) در كتاب نمونههايي از نثرهاي نويسندگان معاصر(شانزده مقاله و داستان) به اهتمام”احمد رنجبر“ و”رضا خسروشاهي“؛ 1341
چاپ داستان كوتاه”قدرت تازه“؛ كتاب هفته؛ 1341
چاپ نمايشنامه تك پردهايي”عروسي“؛ تهران، آرش؛ 1341
چاپ نمايشنامه”گرگها“ (نمايشنامه دوم از مجموعه پنج نمايشنامه از انقلاب مشروطيت)؛ تهران، كيهان ماه؛ 1341
چاپ نمايشنامه بيكلام”شهادت“ (لال بازي هشتم از مجموعه ده لال بازي)؛ تهران، مجله آرش؛ 1341
چاپ داستان”دو برادر“ (داستان اول از مجموعه واهمههاي بي نام و نشان)؛ تهران، مجله آرش؛ 1341
چاپ داستان”گدا“ (داستان سوم از مجموعه واهمههاي بي نام و نشان)؛ تهران، مجله سخن؛ 1341
چاپ ده نمايشنامه بيكلام(لال بازي)؛ تهران، انتشارات آرش؛ 1342
ترجمه و چاپ كتابهاي”آزمايشهاي علمي با وسائل ساده“ (كارلتن ج. لينر)، ”قلب و بيماريهاي قلبي و فشار خون“ (هـ . بله سكي)، ”خودشناسي“ (ويليام سي مينجر)، ”شناخت خويشتن“(آرتور جرسلير)؛ تبريز؛ 1342
چاپ لال بازي”فقير“ و داستان”شفا يافتهها“؛ تهران، مجله سخن؛ 1342
چاپ لال بازي”دعوت“؛ تهران، كيهان هفته؛ 1342
چاپ داستان كوتاه”راز“ و”عزاداران بيل“؛تهران، كتاب هفته؛ 1342
چاپ مجموعه داستان”عزاداران بيل“؛ تهران، انتشارات نيل؛ 1343
ترجمه و چاپ”آمريكا و آمريكا“ (با همكاري محمدنقي براهني) نوشته”اليا كازان“؛ تهران، انتشارات اميركبير؛ 1343
چاپ تك نگاري”خياو يا مشكينشهر“[سفر به آذربايجان]؛ تهران، انتشارات اميركبير(با همكاري موسسه تحقيقات و مطالعات اجتماعي)؛ 1344
چاپ نمايشنامه”چوب به دستهاي ورزيل“؛ تهران، انتشارات مرواريد؛ 1344
چاپ نمايشنامه”بهترين باباي دنيا“؛ تهران، انتشارات شفق؛ 1344
چاپ مجموعه داستان”دنديل“؛ تهران، انتشارات جوانه؛ 1345
چاپ مجموعه نمايشنامه”انقلاب مشروطيت“؛ تهران، انتشارات اشرفي؛ 1345
چاپ دوم مجموعه نمايشنامه”انقلاب مشروطيت“؛ تهران، انتشارات اميركبير؛ 1345
چاپ تك نگاري”اهل هوا“؛ تهران، انتشارات اميركبير(با همكاري موسسه تحقيقات و مطالعات اجتماعي)؛ 1345
چاپ مجموعه داستان”واهمههاي بي نشان“؛ تهران، انتشارات نيل؛ 1346
چاپ مجموعه نمايشنامه”خانه روشني“؛ تهران، انتشارات اميركبير؛ 1346
چاپ نمايشنامه”آي بي كلاه آي با كلاه“؛ تهران، انتشارات نيل؛ 1346
چاپ مجموعه داستان”ترس و لرز“؛ تهران، انتشارات زمان؛ 1347
چاپ داستان بلند”توپ“؛ تهران، انتشارات اشرفي؛ 1347
چاپ دو نمايشنامه”ديكته“ و”زاويه“؛ تهران، انتشارات نيل؛ 1347
چاپ نمايشنامه”پرواربندان“؛ تهران، انتشارات نيل؛ 1348
چاپ فيلمنامه”فصل گستاخي“؛ تهران، انتشارات نيل؛ 1348
چاپ داستان كوتاه”قدرت تازه“ در كتاب نوآوران قصه؛ تهران، انتشارات ارغوان؛ 1348
چاپ داستان كودكان”گمشده لب دريا“؛ تهران، انتشارات كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان؛ 1348
چاپ نمايشنامه”واي بر مغلوب“؛ تهران، انتشارات نيل؛ 1349
چاپ نمايشنامه”جانشين“؛ تهران، انتشارات نيل؛ 1349
چاپ سه فيلمنامه كوتاه”ما نميشنويم“؛ تهران، انتشارات پيام؛ 1349
چاپ نمايشنامه”چشم در برابر چشم“؛ تهران، انتشارات اميركبير؛ 1350
چاپ فيلمنامه”گاو“؛ تهران، انتشارات آگاه؛ 1350
چاپ داستان”گليبر“ (براي كودكان)؛ تهران، انتشارات نوجوانان؛ 1350
چاپ داستان”مرند“؛ (براي كودكان)؛ تهران انتشارات نوجوانان؛ 1350
چاپ كتاب”موجودات خيالي در افسانههاي ايراني“ (براي كودكان)؛ تهران، انتشارات نوجوانان؛ 1350
چاپ نمايشنامه”عاقبت قلم فرسايي“؛ تهران، انتشارات آگاه؛ 1354
چاپ نمايشنامه”اين به آن در“؛ تهران، انتشارات آگاه؛ 1354
چاپ داستان”كالته نان“ براي كودكان؛ تهران، انتشارات اميركبير؛ 1355
چاپ مجموعه داستان”گور و گهواره“؛ تهران، انتشارات آگاه؛ 1356
چاپ نمايشنامه”ماه عسل“؛ تهران، انتشارات اميركبير؛ 1357
چاپ نمايشنامه”محاكمه ميرزا رضاي كرماني“ در كتاب صدرا(بهار)؛ تهران، انتشارات سينما؛ 1357
مسئول انتشارات روزنامههاي فرياد، صعود، جوانان آذربايجان؛ 1331
همكاري با مجلههاي جهان نو، فردوسي، خوشه نگين و جنگهاي ادبي؛ 1331
