تورك و ايسلام دونياسيندا ايلك رومان يازان قادين : فاطما عالييه توپوز
فاطما عالييه توپوز (9 اكيم 1862 – 13 تموز 1936). تورك ادبيياتي نين و ايسلام جوغرافياسي نين ايلك قادين رومانچيسي اولاراق تانينير. (ظفر خانيم 1877 ايلينده ياييملاديغي عشق- وطن آدلي بير رومان موجودسا دا يازارين تك روماني اولدوغواوچون ظفر خانيم دئييل، بئش رومان ياييملايان فاطما عالييه خانيم ايلك رومانچي عنوانيني آلميشدير.)
9 اكيم 1862ده ايستانبولدا آنادان اولدو . تاريخچي احمد جودت پاشا ايله آدوييه خانيمين قيزيدير. ياشاديغي دؤنمده قادينلارين ائييتيمينه اؤنم وئريلمه ديگيندن اؤزل بير ائييتيم آلماسادا آغابئي علي سدات بئين ائوده موعلليملردن آلديغي درسلري دينله مه سي سايه سينده اؤزونو يئتيشديرميشدير. فرانسيزجايا اولان ماراغي اورتايا چيخماسي اوزرينه فرانسيزجا درسلري آلميش و بو ديلي چوخ ياخشي دوزئيده اؤيرنميشدير.
فاطما عالييه خانيم، 17 ياشيندا ايكن (1879) قيريم ساواشينداكي ساوونماسي ايله اون قازانان غازي عوثمان پاشانين قارداشي اوغلو كول آغاسي فايك بئي ايله ائولندي و دؤرد قيزي اولدو (خديجه، عايشه، عيصمت، نعمت).ائوليليگي نين ايلك 10 ايلينده آنجاق ائشيندن گيزلي اولاراق كيتاب اوخويا بيلن فاطما عالييه خانيم، ائشي نين بو قونوداكي توتومونون دگيشمه سيندن سونرا اونون ايذني ايله چئويرمه ايشينه باشلادي. ادبي ياشانتيسي 1889 ايلينده جورج اوهنئت (George Ohnet) – ين ”Volonte “آدلي رومانيني “مرام” آدييلا چئويرمه سي ايله باشلادي. بو روماني ” بير خانيم “ ايمضاسييلا ياييملانميشدير. بو باشاريسييلا باباسي نين ديققتيني چكن فاطما عالييه خانيم، اؤزوندن درس آلماغا، فيكير تارتيشمالاري ائتمه اولاناغينا قوشموشدو. ” بير خانيم ” ين گؤسترديگي چابالار، اونلو يازار احمد ميدحت افندي طرفيندن “ترجومان-حقيقت “ قزئتينده اؤيولدو و يازار اونو اؤز معنوي قيزي اولاراق قبول ائتدي. فاطما عالييه خانيم، بو ايلك چئويريسيندن سونراكي چئويريلرينده ” موترجيم- مرام “ تاخما آديني قوللاندي.
1891 ايلينده احمدميدحت افندي ايله بيرليكده “خيال و حقيقت” آدلي روماني يازدي. رومانين قادين آغزيندان اولان كسيميني فاطما عالييه خانيمين، كيشي آغزيندان اولان كسيميني احمد ميدحت افندي نين قلميندن چيخميشدي . اثر، بير قادين و احمد ميدحت ايمضاسييلا ياييملاندي. بو روماندان سونرا ايكيلي اوزون سوره مكتوبلاشميش و بو مكتوبلاري ترجومان-حقيقت قزئتينده ياييملانميشدير.
فاطما عالييه خانيم، 1892ايلينده “مخدرات” ((Muhadarat آدلي ايلك رومانيني اؤز آدييلا ياييملادي. بو رومانيندا بير قادينين ايلك محبتيني اونوتاماياجاغي اينانجيني چوروتمه يه چاليشدي. 1899 ايلينده ياييملانان “اودي ” (Udi) آدلي رومانيندا گؤروي اوزرينه گئتديگي حلبده ياشامينا تانيق اولدوغو بيرقادين اوديني آنلاتدي. بو كيتابدا موتسوز بير ائوليليك قوران بديعه نين حيكايه سي دؤنمينه گؤره چوخ يالين بير ديلله آنلاتميشدير. رشاد نوري گونتكين، ادبيياتا ايلگينيسيني گوچلنديرن ياپيتلار آراسيندا له له سسيندن دينله ديگي رومانلاردان سونرا فاطما عالييه خانيمين “اودي” رومانيني سايار. اثرلرينده قادين گؤزو ايله ائوليليك، ائشلر آراسينداكي اويوم، عئشق و سئوگي قاورامي، بيربيريني تانيياراق ائولنمه نين اؤنمي كيمي اؤنملي قونولاري ايشله ين فاطما عالييه خانيمين ديگر رومانلاري “رفعت” (Ref’et)، “انين” (Enin )، “لوايح- حيات” (Levayih-i Hayat) آدلاريني داشير. يازار رومانلاريندا بيره يلشمه چاباسيندا اولان، چاليشان، پول قازانان، كيشي يه احتيياج دويمايان قادين قهرمانلار يارادير.
فاطما عالييه خانيم، ادبي اثرلري نين يانيسيرا قادين سورونلاري ايله ايلگيلي ده اثر وئرميشدي. قادينلارا مخصوص قزئتده قادين سورونلارينا ايليشكين مقاله لر يازميش و گله نكسل گؤروشلردن قوپمادان قادين حاقلاريني ساوونموشدور. 1892ده ياييملانان “نيسوان- ايسلام” آدلي كيتابيندا آوروپالي قادينلارا ايسلامدا قادينين دورومونو آنلاتميش و رومانلاريندا داها مودئرن قادين قهرمانلار يارادان يازار، بو كيتابتا، مقاله لرينده اولدوغو كيمي، اسكي گله نكلري ساووندو.
1893 ايلينده احمد ميدحت افندي طرفيندن يازيلان “بير عوثمانلي قادين يازارين دوغوشو” آدلي كيتاب بيلينيرليگيني آرتيردي. بو كيتاب احمد ميدحتين فاطما عالييه ني آنلاتديغي يازيلاري و فاطما عالييه نين دوغرودان اؤزونو آنلاتديغي مكتوبلاريندان اولوشماقدادير. فاطما عالييه مكتوبلاريندا بيتمك توكنمز بيلمز اؤيرنمه جوشغوسونو آنلادير.
فاطما عالييه خانيمين ادبييات ديشيندا اوغراشي آلانلاريندان بير باشقاسي ايسه يارديم جمعييتلري ايدي؛ 1897 ايلينده عسكر عاييله لرينه يارديم آماجييلا “نيسوان-عوثمانييه ايمداد جمعييتي” آدلي بير درنك قوردو. بو درنك، اؤلكه ده كي ايلك رسمي قادين درنكلريندن بيريسيدير. فاطما عالييه خانيم، هيلال-احمر جمعييتي نين ده ايلك قادين اويه سيدير.
1914 ايلينده يازديغي “احمد جودت پاشا و زاماني” سون ياپيتيدير. بو رومانيندا مشروطييت سونراسي سياسال ياشامي اورتايا قويماغي آماچلاميشدير. رسمي تاريخ ئتزلرينه موخاليف اولماسي، ادبييات دونياسيندا ديشلانماسينا يول آچميشدير.
ايلك تورك قادين رومانچي اولما اؤزلليگي ايله آوروپا و آمريكا باسينيندا بيله سيندن سؤز ائديلن فاطما عالييه خانيمين ” نيسوان- ايسلام “ آدلي اثري فرانسيزجا و عربجه، ” اودي” آدلي روماني فرانسيزجايا چئوريلميشدير. اميل ژولير(Emile Julyar) آدلي بير فرانسيز يازاري نين ” دوغو و باتي قادينلاري “ آدلي كيتابيني فرانسيز قزئتلرينه يازديغي بير مكتوبلا ائلشديرمه سي پاريسته بؤيوك يانكي اويانديرميشدي. اثرلري 1893 ايلينده شيكاگودا دونيا قادين كيتابخانا سي كاتالوگوندا سرگيلنميشدير. ايكينجي مشروطييت ايللرينه قدر يايغين بير اونو اولماسينا راغمن زامانلا اونودولموشدور.
فاطما عالييه خانيم، سوي آدي قانونوندان سونرا توپوز سوي آديني آلدي.
فاطما عالييه 13 تموز 1936 تاريخينده ايستانبولدا وفات ائتدي. جنازه سي فريكؤي مزارليغينا دفن ائديلميشدير.
فاطما عالييه خانيمين آدي، ايستانبول بئي اوغلودا و چانكايا آنكارادا بيرر خيابانلارا وئريلميشدير. ايلك عوثمانلي قادين فئمينيستلريندن امينه سمييه نين باجيسي، تيياترو و سينما اويونجوسو سونا سئلئنين خان ننه سيدير.
ديگر اثرلري :
• رومان: رفعت (1898)، اودي (1899)، انين (1910)
• ياشام اؤيكوسو و تاريخ آلينينداكي ياپيتلاري: نامداران- زنان- ايسلامييان (اونلو ايسلام قادينلاري) (1892)، تراجوم- احوال- فلاسيفه (فلسفه چيلرين ياشاملاري) (1900)
• آيريجا فاطما عالييه اوزرينه احمد ميدحتين فاطما عالييه خانيم ياخود بير موحارريره-اي عوثمانيينين نشاتي (1893) آدلي بير اينجله مه سي واردير.
• فاطما عالييه خانيمين بييوگرافيسي، فاطما كارابيييك بارباروس اوغلو طرفيندن اوزاق اؤلكه:فاطما عالييه (2007) آدي آلتيندا كيتابلاشديريلميشدير.
كؤچورن : آيدا بيات
آذربايجان قادين آشيقلاري: آشيق پري(۱۸۴۷-۱۸۱۱)
آشيق پري 1811 جي ايلده قاراباغين جبراييل بؤلگه سي نين ماراليان كندينده آنادان اولوب. ائييتميني بيتيرديكدن سونرا آشيق شئعري ايله ماراقلانماغا باشلاييب. قيسا زامان ايچينده شان-شؤهرتي هر يانا ياييليب و اؤز دؤورونون آشيقلاري نين ديقتيني اؤزونه چكميشدير. تخمينن 1830 ده شوشايا كؤچوب و عؤمرونون سونونا قدر بورادا ياشاميشدير.
فيريدون بئي كؤچرلي اونون بيليكلي، گؤزل بير خانيم اولدوغونو يازير. آشيق مجليسلرينده بؤيوك حؤرمته صاحيب اولوب. شاعيرلر اونون گؤزلليگيني اؤز شئعيرلرينده وصف ائتميشلر.
آشيق پري ميرز حسن بئي ميرزه ، كربلايي عبدوللا جانيزاده ، جعفرقولو خان نوا، محمد بئي آشيق، ميرزه جان مددوف و س. آشيقلارلا و شاعيرلرله دئييشميشدير. بو دئييشمه لرين هاميسيندا اوغور قازانميشدير.
اليميزده اساسن قوشمالاري وار. بو قوشمالار ساده و آنلاشيقلي بير ديلله سؤيله نيلميشدير. آشيق پري تخمينن 1847 ايلده شوشا شهرينده وفات ائتميشدير.
آشيق پري آذربايجان قادين آشيقلاري نين سيمگه سينه دؤنوشه رك “آشيق پري مجليسي” گلنَگي ايله آنيلير.
آشيق پري نين شئعرلريندن اؤرنكلر:
ظاليم شجر داد اليندن
ظاليم شجر داد اليندن،
سن ها ناحاق قان ائيله دين.
ظولم ايله كؤنلوم شهريني،
گؤر نئجه ويران ائيله دين.
سايمادين سولطاني، خاني،
ائيله ييبسن ناحاق قاني،
بادام كيمي نووجاواني،
يئر ايله يئكسان ائيله دين.
نئجه قييدين گولزارينا،
پونهان كئچن ايقرارينا،
سالدين يوللار كنارينا،
دؤرد ياني آل قان ائيله دين؟
پرينين دردي توغياندي،
ساكين يئري مارالياندي،
گولوم قؤنچه سينده ياندي،
بولبوللر افغان ائيله دي.
مورشيدي-كاميلدن درسيمي آلديم
مورشيدي-كاميلدن درسيمي آلديم،
جان گؤتوروب بو مئيدانا گلميشم.
مورغي-سمندرين آشيناسييام،
اود توتوبان يانا-يانا گلميشم.
موختصر، نه دئييم، ناشيسان، ناشي!
توتوبدور ياخاني عشقين آتاشي،
بو تعريفلر زنانه ياراشي،
حاق بيلير كي، من مردانا گلميشم.
پونهانيدا بير آزاريم وار منيم،
گؤزلر يولدا، اينتيظاريم وار منيم،
او كلمه ندن خريداريم وار منيم،
سن صررافسان، من ده كانا گلميشم.
زنبور اولار شاندا بئله مكاندا،
چوخ عاريفلر مانده گنجي-پونهاندا،
بولبول – آباداندا، بايقو – ويراندا،
عندليبم، گولوستانا گلميشم.
پريزاده ال گؤتورمز جانيندان،
درسين آليب صاحيب كامال يانيندان،
كوللي-ايشين معريفتين كانيندان،
بزم ايچينده من فغانا گلميشم.
نه ياتيبسان لحاف بستر ايچينده
نه ياتيبسان لحاف بستر ايچينده،
بيمارميسان، ندير بس حالين سنين؟
عشقين مرضي نين من طبيبييم
بيان ائيله منه احوالين سنين.
ايسمي-شرعيفينيز دادا يئتيشسين،
مطلب آليب هر مورادا يئتيشسين.
خاليق اؤزو بير ايمدادا يئتيشسين.
حيفظينده ساخلاسين زاوالين سنين.
بار ايلاهيم گولزارينا قييماسين،
خسته اولان بيمارينا قييماسين،
شيرين-شيرين گؤفتارينا قييماسين،
باغيشلاسين قاشي-هيلالين سنين.
بير مثلدير: باغبان اولان بار چكر،
عندليبين هم مئيلي گولزار چكر،
آللاهينا بنده آه و زار چكر،
غم چكمه، كاميلدير كامالين سنين.
من پرييم، عشقه زارام نئيله ييم،
دردي-ديلدن خبردارام، نئيله ييم،
بوردان اورا اينتيظارام، نئيله ييم،
شفالانسين نوري-ووصالين سنين.
باختيم
نه مودتدير بو غفلتدن،
اويانميرسان، قارا باختيم.
چكديرديگين اذيتدن،
اوسانميرسان، قارا باختيم.
آتميسان عومماني-غمه،
گولونه ائتميسن عالمه،
مني درده ساليب يئنه،
دايانميرسان، قارا باختيم.
آخيتدين سئل تك قانيمي،
اوزموسن جاوان جانيمي،
آلميسان آدو-سانيمي،
اوتانميرسان، قارا باختيم؟
ياشاييرام زحمت ايله،
چتينليكله، ذيللت ايله،
سن پرييه حؤرمت ايله،
دولانميرسان، قارا باختيم.
چاناقچي مولكوندن سفر ائله ديك،
چاناقچي مولكوندن سفر ائله ديك،
منه قنيم اولدو يوللار، آغلارام.
شجر گلدي، اوردو، شيكار ائيله دي،
تؤكر ديده لريم سئللر، آغلارام.
ناگاهاندان بؤيله دوشدوم درده من،
نئجه چكيم عشق اوزونه پرده من؟
گؤزو ياشلي گلديم تاغاوئرده من،
پريشان اولوبدور تئللر، آغلارام.
بير شاه انداز شاهباريم گئديبدير،
كسيليبدير ايختيياريم، گئديبدير.
كؤكسو داغلي بير تاواريم گئديبدير،
قورويوب لال اولوب ديللر، آغلارام.
بير پري ديل آراميندا قان آغلار،
چكيليب سينمه دوگونلو داغلار،
اؤلوبدور بولبولوم، لال اولوب باغلار،
ساراليب-سووولوب گوللر، آغلارام.
دونيا، سنين اعتيبارين يوخ ايميش
(ميرزجانين وفاتي موناسيبتيله)
دونيا، سنين اعتيبارين يوخ ايميش،
بير خبر وئر، ميرزجاني نئيله دين؟
نئچه بئيلر ايله، نئچه خان ايله،
گؤفتاري خوش، اهلي-جاني نئيله دين؟
نئچه شهر اوستونه جنگ ائديب ساواش،
جاري اولوب سئل يئرينه قانلي ياش.
فلك، ائتدين تاجي-تختيني تاراش،
نؤكر، ناييب، خانيماني نئيله دين؟
پوچ دونيا، سنده بير يارانان هاني؟
گونبگون آرتيردين شؤوكتي، شاني،
تيفليسين ساغ الي، سردارين جاني،
ويران قويوب داغيستاني، نئيله دين؟
او فلكدير گؤيو، يئري داغلايان،
ازل شاد ائيله ييب سونرا آغلايان،
سينه سينده شئعر كيتابي باغلايان
صاحيبي-هوش، گؤوهر كاني نئيله دين؟
سهمانلايان : آيدا بيات
ميللي شاعير : محمت امين يورداكول حياتي و شئعيرلري
13 ماييس 1869دا ايستانبولدا دوغولدو . 14 اوجاق 1944ده ايستانبولدا ياشاميني ايتيردي. زينجيرلي كؤيو مزارليغيندا توپراغا وئريلدي. ميللي ادبييات و توركچولوك آخيمي نين اؤنده گلن تمثيلجيسي و دولت مأمورو ايدي. ايتيحاد و ترققي جمعييتينه گيردي. شئعيرلري ايله ايستانبول حوكومتيني ائلشتيرينجه 1907ده ارزروم روسومات ناظيرليغينا آتاناراق ايستانبولدان اوزاقلاشديريلدي. ايكينجي مشروطييتين اعلانيندان سونرا عيني گؤروله بو كز ترابزونا گؤندريلدي. 31 مارت اولايي نين آرديندان 13 نيسان 1909دا ايستانبولا چاغريلدي. بحرييه نظارتي موستشارليغينا آتاندي. حيجاز و سيواس دا واليليك ياپدي. 1910دا ايستانبولا دؤندو. تورك يوردو جمعييتي و تورك اوجاغي نين قوروجولاري آراسيندا يئر آلدي. تورك يوردو درگيسي نين يايين سوروملولوغونو اوسته لندي. ايتيحاد و ترققي ايله آنلاشمازليغا دوشونجه، 1912ده ارزروم واليليغيندن امكلييه آيريلدي. 1914ته عوثمانلي مجليس-اي معبوثانيندا موصول ميلت وكيلي اولدو. آراليق 1919دا تورك فيرقه سيني قوردو . ايستانبولون ايشغاليندان سونرا 1921ده آنادولويا گئچدي. آنتاليا، آدانا، ايزمير چئوره سينده چاليشدي. جومهورييتين ايلك ايللرينده شرقي قارا حيصار ، سونرا دا اورفا و ايستانبول ميلت وكيلي اولدو. اؤلومونه قدر ميلت وكيلي اولاراق قالدي. يازماغا شئعير له باشلادي. ايلك شئعيري 1897ده ثروت-اي فونون درگيسينده يايينلاندي. دؤنمي نين شئعير آنلاياشي نين ديشينا چيخدي، هيجا اؤلچوسو نه دايالي يالين بير توركچه قوللاندي . تورك ادبيياتينا خالقين سسيني گتيرن گئرچكچي بير شاعير اولاراق دگرلنديريلدي. عوثمانليجيليك و ايسلامجيليك آخيملارينا قارشي توركچولوگو ساوونان شئعيرلر يازدي. جوشغو، اولوسال دويغولار، قهرمانليق، اوركلنديرمه و اؤيرتيجيليك اؤيه لريني اؤن پلانا چيخاردي. شئعيره بيچيم ينيليكلري ده گتيردي. دؤرتلوك گله نگي نين ديشينا چيخاراق اوچر، آلتيشار، سگكيزر ديزه دن قورولو شئعيرلر يازدي. ميللي ادبيات آخيمي و توركچولوگون اؤنده گلن تمثيلجيلري آراسيندا يئر آلدي. " تورك شاعيري " ، " ميللي شاعير " دئيه بيلينير.
شئعير:
توركجه شئعيرلر (1899-1918)
تورك سازي (1914)
ائي تورك اويان (1914)
دان سسلري (1915، 1956)
اوردونون دستاني (1915)
ديجله اؤنونده (1916)
خسته باخيجي خانيملار (1917)
تورانا دوغرو (1918)
ظفر يولوندا (1918)
عيصيان و دوعا (1918)
آيدين قيزلاري (1919)
موصطفي كمال (1928، شئعير و دوزيازي)
آنكارا (1939)
دوزيازي:
فضيلت و اصالت (1890)
توركون حقوقو (1919)
كرال جورجا (1923)
دانته يه (1928)
شئعيرلريندن اؤرنكلر :
منيم عؤمروم
گنج چاغدايديم، اؤزومو بير تيكانلي يولدا بولدوم؛
هيچقيرقلار ائشيتديم ، گول و بولبول باغلاريندان.
فلاكتلر توپلاديم، آنادولو داغلاريندان؛
اوزون سازلي آشيقلار ديياريندا شاعير اولدوم.
ائزگي قويدوم، آهلارلا، فغانلارلا تورك شئعيرينه،
اؤز ديليمله هايقيرديم، " ائي ميلتيم، اويان! " دييه ؛
ويران يوردون دولاشديم، بير شهريندن بير شهرينه؛
ساچ و ساققال آغارتديم منده "وطن ، وطن ! " دئيه.
جنگه گئدركن
من بير توركم؛ دينيم، جينسيم اولودور؛
سينم، اؤزوم آتش ايله دولودور.
اينسان اولان وطني نين قولودور.
تورك اؤولادي ائوده دورماز گئده رم.
محمدين كيتابيني قالديرتمام؛
عوثمانجيغين بايراغيني آلديرتمام؛
دوشمانيمي وطينمه سالديرتمام.
تانري ائوي ويران اولماز، گئده رم.
بو توپرقلار اجداديمين اوجاغي؛
ائويم، كؤيوم هئپ بو يئرين بوجاغي؛
ايشده وطن، ايشده تانري قوجاغي.
آتا يوردون، اؤولاد پوزماز، گئده رم.
تانريم شاهيد، دوراجاغام سؤزومده؛
ميلتيمين سئوگيلري اؤزومده؛
وطنيمدن باشقا شي يوخ گؤزومده.
يار ياتاغين دوشمان آلماز، گئده رم.
آق كؤينكله گؤزياشيمي سيله رم؛
قارا داشلا بيچاغيمي بيله رم؛
وطنيمچون اوجاليقلار ديله رم.
بو دونيادا كيمسه قالماز، گئده رم.
قايناق:http://elchin.arzublog.com
بؤيوك تاتار شاعيري : عابدوللاه توكاي
حياتي و شئعيرلريندن
عابدوللاه توكاي (Abdullah Tukay )، اؤن دورد . نيسان 1886 تاريخينده، كازان شهرينه باغلي مئنگئر(Meñger) ايلچه سي نين كوشلاويچ (Kuşlavıç ) كندينده آناندان اولموشدور . آتاسي نين آدي محمد عاريف، آناسي نين آدي ممدوده خانيمدير.
عابدوللاه توكاي، دوغولدوقدان بئش آي سونرا آتاسي، اوچ ايل سونرا دا آناسيني الدن وئرميشدير. يئتيم و اؤكسوز قالان عابدوللاه توكايي قوهولاريندان كيمسه ايستمه ميش و بو اوزدن الدن اله دولاشماق زوروندا قالميشدير. بوندنله عابدوللاه توكايين اوشاقليق اايللريني سئوگيدن يوخسون اولاراق، يوخسوللوق و سيخينتي ايچريسينده گئچيميشدير.
عابدوللاه توكاي، نهايت دوققوز ياشيندايكن اؤولادليق اولاراق وئريلديگي عاييله دن آليناراق عزيزه آدلي خالاسي نين يانينا، اورالسك (جاييك) /Uralsk (Cayık) / شهرينه گؤتورولور. عابدوللاه توكاي خالاسي نين يانيندا توپلام اون ايكي ايل قالميشدير. خالاسي اري عليعسگر افندي اونو جاييكده كي مطيع الله (Mutiullah) مدرسه سينه گؤندرير. عابدوللاه توكاي آيريجا بو مدرسه يه قونشو اولان روس صينيفينا دا دوام ائدر. عابدوللاه توكاي، داها سونرالاري، شئعيرلرينده بو مدرسه ده گئچن ايللريني " اسارت حاياتي " شكلينده تصوير اتمكته دير.فقط، مطيع الله مدرسه سي، عابدوللاه توكايين ادبي شخصيتي نين گليشمه سينده اؤنملي رول اويناميشدير. چونكو بو مدرسه، اسكي اوصولده ائيتيم وئرن ديگر مدرسه لره گؤره يئنيليكلره آچيقدير. اؤيرنجيلر، ايستانبولدان گلن گونلوك قزئته لري و درگيلري ايزله مگه و مدرسه نين يانينداكي روس صينيفيدا دا اوخوما ايمكانينا دا صاحيبديرلر.
عابدوللاه توكاي، مطيع الله مدرسه سينده طلبه ايكن، ائيتيمده يئنيليك ايستكلرايله باشلايان، آنجاق سوسيال حاياتين بوتون آلانلاريندا يئنيليك و ايلرله مگي آماچلايان " جديدچيليك " ويا " معاريفتچيليك " كيمي فيكير آخيملاريندان دا خبردار اولور. 1902 ايلينده ايستانبولدان گله رك عيني مدرسه ده اوخوماغا باشلايان عبدولولي آدلي بير گنجله تانيشير. دؤنمين مودا فيكير آخيمي گرگينجه " حوررييت، ائشيدليك، قارداشليق " يانداشي ايستانبوللو گنج، پاديشاهها و اولان رژيمه قارشيدير. عابدوللاه توكاي اونون يارديمايلا تورك و فرانسيز ادبيياتيني تانيما فورصتيني تاپير؛ اونون دئوريمجي فيكيرلريندن ائتكيله نير. عابدوللاه توكاي داها سونرالاري آبدولولي اوچون، " دونياني تانيماق اوچون گؤزومو آچان آدام " دئميشدير. سؤز قونوسو دئوريمجي گؤروشلري، 1905 ايلينده دوزلتمن(مصحح ) اولاراق گيرديگي، اورالسكدا روسجا اولاراق چيخماقدا اولان " اورالتس "( Uralets) قزئتينده چاليشيركن داها دا گليشن عابدوللاه توكاي، كوچه ده بيلديري داغيتماق، دئوريمله ايلگيلي بروشورلري ترجومه ائتمك كيمي ايشلره گيريشير. " خالق قانايلا آلتين قاييرماغا سون! " شكلينده شوعارلار وئره رك كوچه يورويوشلرينه و گؤستريلرينه قاتيلير.[2] عابدوللاه توكاي، 1904 ايلينده، طلبه ليكله بيرليكده، مطيع الله افندي نين اوغلو كاميل مطيعين مطبعه سينده چاليشماغا باشلار. 17 ائكيم 1905 تاريخينده چار 2. نيكولانين بيرتاخيم حاققلار تانيديغيني بيلديرن مانيفستي اعلان ائديلير.
كاميل مطيعده بونو فورصت بيله رك " فيكير " آدلي قزئتيني يايينلامايا باشلار. عابدوللاه توكاي دا بو قزئت ده و داها سونرا يئينه كاميل مطيع طرفيندن چيخاريلان " العصرالجديده " آدلي ادبييات و " اوكلار " /Uklar/ آدلي ميزاح درگيسينده آكتيف اولاراق چاليشماغا باشلار و ايلك شئعيرلريني بورادا ياييملار. عابدوللاه توكاي بو ايلك شئعيرلرينده، اؤيرنجي حركتلري و ميللي معاريفتچيليك ايده الي بؤيوك يئر توتماقدادير. آيريجا حوررييتي و حوررييت اورتاميني گتيرن دئوريم اؤومكده دير. بونون ديشيندا، يوخسول خالقي ائيتمك، ايچريسينده بولوندوغو دورومدان قورتارما دوشونجه سيله اويارماق، چاليشماغا چاغيرماق اوچون يازديغي شئعيرلري ده ايلك قلم تجروبه لري آراسيندادير.
1907 ايلي، عابدوللاه توكاي اوچون، حاياتيندا اولدوغو قدر صنعتينده ده دگيشيكليكلرين اولدوغو بير ايلدير. بو ايلين باشلاريندا مطيع الله مدرسه سيندن آيريلان عابدوللاه توكاي اسكي اوصولده ائيتيم وئرن مدرسه لري تنقيد ائدن شئعيرلر يازار. عيني ايل، كاميل مطيع نين توتوخلانماسي و " العصرالجديده " ايله " فيكير " قزئت لري نين قاپاتيلماسي اوزرينه عابدوللاه توكاي دا ايشسيز قالير. بو اوزدن عابدوللاه توكاي، 1907 ايلي نين سون باهاريندا، قيسا سورن عؤمرونون سونونا قدر ياشاياجاغي كازان شهرينه يئرلشير. 3 هازيران 1907 تاريخينده روس چاري نين ايكينجي دولت دوماسيني (مجليس) داغيتماسي كيمي اولومسوز گليشمه لر شاعيري قارامسارليغا سالار و بونونلا ايلگيلي قارامسار شئعيرلر يازار.فقط دؤنمين بوتون باسقي و سيخينتيلارا راغمن شئعير يازاراق خالقي آيدينلاتماكدان گئري دورماياجاغيني ايفاده ائدن شئعيرلر يازماغا دوام ائدر. شاعير، " بير تاتار شاعيري نين سؤزلري " آدلي شئعيرينده بو دويغولاريني ديله گتيرمكده دير.
عابدوللاه توكاي اؤنجه " ال-ايصلاح" و داها سونرا دا گ. كمال ايله بيرليكده هازيران 1908ده چيخارماغا باشلاديغي " يئشين " آدلي ميزاح درگيسينده شئعير و نثيرلريني ياييملار. 1909 ايلي نين هازيران آييندا اونونجو ساييسيندان سونرا يئشين درگيسي نين قاپاتيلماسي اوزرينه، 1910 ايلي نين مارت آييندا " يالت-يولت " درگيسيني چيخارماغا باشلايان عابدوللاه توكاي، چاغي نين باسقيسدان ائتكيله نه رك هجو و ميزاح شئعيرلرينه يؤنه لير. بؤيلجه بو تور شئعيرلرين باشاريلي اؤرنكلريني ده وئرير.
توپلومداكي سيخينتيلارين ياني سيرا، شاعيرين اؤزل حاياتينداكي دوزنسيزليك، سيجاق عاييله اورتاميندان يوخسون، پانسييون كؤشه لرينده خسته ليكله موجاديله ائده رك گچيرديگي حاياتين دا ائتكيسي ايله، 1909 ايليندن سونراكي شئعيرلرينده اوميدسيزليك حاكيمدير. ايچ دونياسي نين قاپيلاريني آرالاديغي " اوزيلگن اوميت " و " پار آت " كيمي شئعيرلرينده صاف شئعيره اولاشميشدير. " اوزيلگن اوميت " آدلي شئعيري، توپلوم ايچريسينده ياشايان اينسانين قالاباليقلار آراسينداكي يالنيزليغي نين، قدر قارشيسينداكي عجزنين، صميمي و ليريك شكيلده كي ايفاده سيدير.[6] ان بويوك آرزوسو، وطني نين قورتولوشو، ميلتين حوررييت ايچريسينده ايلرله ييپ گليشمه سي و رفاها اولاشماسي اولان عابدوللاه توكاي، هنوز 27 ياشيندا حاياتي نين باهاريندا ايكن، 27 نيسان 1913 تاريخينده، ياخالانديغي ورم خسته ليگيندن قورتولاماياراق حاياتا وداع ائتميشدير.
20. يوزايل باشلاريندا تاتار توركلري نين سياسي و سوسيال حاياتيني، معنوي كولتورونو، گلجگه داير آرزو و اوميديني، عابدوللاه توكايين اثرلريندن اؤيره نه بيليريك . داها آچيق بير تعبيرله عابدوللاه توكايين اثرلرينه باخاراق تاتار توركلري نين " ميلللي دوشونجه " آنلاييشيني قاورايابيليريك.
عابدوللاه توكاي يالنيز تاتار توركلري آراسيندا دئييل، بوتون دوغو توركلري آراسيندا شؤهرت تاپميش بير شاعير ايدي. اونون شئعيرلري 1908 ايليندن اعتيبارن دگيشيك تورك شيوه لرينه ترجومه ائديله رك ياييملانماغا باشلاميشدي. توركيستانلي حاجي مويني، ميرموهسين و موحاممد سرالين آدلي يازارلار 1913 و 1914 اايللريندا عابدوللاه توكاي حاققيندا مقاله لر ياييملاميشديلار.
توركيستانلي شاعيرلر، عابدوللاه توكايين شئعيرلريني اؤز شيوه لرينه ترجومه ائتمكله قالماميشلار، عابدوللاه ائولاني(Abdullah Evlani )، تولگن حاجيمييار( Tülegen Hacımiyar) ، سولطان ماحموت تورايگير(Sultan Mahmut Toraygır) ، آ. عاليم كيمي شاعيرلر عابدوللاه توكايين تاثيرينده قالاراق اؤزلريده يئني اثرلر وئرميشديرلر. عابدوللاه توكايين تاثيري داغيستاندا دا گؤرولمكده دير. داغيستانلي ثابيت گابييو(Sabit Gabiyev )، پترسبورگدا 1912-1914 اايللري آراسيندا چيخارديغي " داغيستان تاني " و " موسلومان قزئته سي " نده عابدوللاه توكايين شئعيرلريني ياييملاميشدير. عيني شكيلده نوقاي توركلري نين ادبيياتي نين تمليني ليني موسا كورمانالييو(Musa Kurmanaliyev ) ده عابدوللاه توكايين تاثيرينده قالاراق شئعيرلر يازميش و حتا شئعيرلرينده عابدوللاه توكايين شئعيرلري نين باشليقلاريني قوللانميشدير.
تاتار توركلري، عابدوللاه توكايين اؤلوموندن سونرا اونون شئعيرلريني كيتابلار حالينده يايينلاماقلا و هئيكللريني تيكمكله قالماميش، اونون آديندان و اثرلريندن اسينله نه رك يئني صنعت اثرلري مئيدانا گتيرميشديرلر. " توكاي " آدلي صحنه اويونو يازيلميش، عابدوللاه توكايين " شوره لي " آدلي شئعيريندن اسينله نه له رك بير باله كوروگرافيسي حاضيرلانميش و مشهور تاتار كومپوزيتؤرو فريت ياروللين ده (Ferit Yarullin) بونون موزيگيني يازميشدير. بيرچوخ شئعيرينه بسته ياپيلميشدير. عابدوللاه توكايا ايتحافن ساييسيز شئعير قلمه آلينميش، بييوگرافيلر، درلمه لر، آراشديرمالار يايينلانميشدير. 1974 ايلينده احمد فيضي آدلي بير يازار " توكاي " آديندا بير رومان يازميشدير. ايبراهيم نوروللي نين روسجا قلمه آلديغي " توكاي " آدلي آراشديرماسي " مشهور اينسانلارين حاياتي " سئريسينده 1977 ايلينده ياييملانميشدير.
عابدوللاه توكاي، سگگيز ايلليك قيسا ادبي حاياتي بويونجا ميلتي نين حور، ائيتيملي، ايلري و مورففه اولماسي يولونداكي موجادله سيني شئعيرلشديرميشدير. چوخو زامان اوميد ايله اوميدسيزليك آراسيندا گئديب گلن دويغو قارماشاسي ايچريسينده اولماقلا برابر، ميلتي نين حور و آيدينليك گلجگي قونوسونداكي اينانجيني ايتيرمه ميشدير. عابدوللاه توكاي، تاتار شاعير و آيدينلارينا، خالقي آيدينلاديب اوجالتما گؤرويني يوكله ميشدير. آيدينين خالقا قارشي اولان بورجونو بو شكيلده اؤدمه سي گركديگينه اينانميشدير. عؤمرونون باهاريندا دونيادان گؤچن عابدوللاه توكاي گئريده بوراخديغي گوزل اثرلره، خالقينا لاييق ايله خذمت ائتميش اولدوغو و اونا اولان بورجونو فاضلاسي ايله اؤده ديگيني گؤسترميشدير.
عبدالله توكايين شئعرلريندن :
تاتار توركجه سيجه :
Sin Bulmasañ
İy matur! Min yanmas idim, yandıruçı bulmasañ
Tammas idi cirge yeşler, tamdıruçı bulmasañ!
Bir minutta taşlar idim bu tumanlı muñlarıy
Sin mini miskin kılıp muñlandıruçı bulmasañ!
Mevci-mevci ulmazdıy, bulganmazdıy gıyşkıñ diñgizi
Rih-i sarsar tüsli, sin bulgandıruçı bulmasañ!
Eklenirdim birkader min şemse, ya bedre bakıp
Anlarıy hüsniñle leşey sandıruçı bulmasañ!
Terkiderdim vehşeti, tik kendiñe tartıp beni
Kainete karşı yam-yamlandıruçı bulmasañ!
Haliysan kullık iterdim Teñri’ye, derviş kibi
Küñlimi teşviyşle şaytanlandıruçı bulmasañ!
Canıma kasd eylemezdim hesretimnen gahi, gah
Kendimi kendimge duşmanlandıruçı bulmasañ!
Kayvakıt mecnün kibi külmes ve şatlanmas idim
Sin agaç at üstine atlandıruçı bulmasañ!
Şigre biñzerdi biraz biyhüde eşgarim benim
Her kalem tutkanda, isten taydıruçı bulmasañ!
آذربايجان توركجه سيجه :
سن اولماسايدين
ائي گؤزل! يانمازديم، سن ياخيجي اولماسايدين
داملامازدي يئره ياشلار، سن داملاديجي اولماسايدين!
بير آندا بوراخارديم ، بو دومانلي كدرلري
سن مني ميسكين لشديريب كدرلنديريجي اولماسايدين!
دالغا دالغا اولمازدي، بولانمازدي عئشقين دنيزي
شيددتلي فيرتينا كيمي سن بولانديريجي اولماسايدين!
اگله نرديم بير زامان، باخاراق گونشه ، آيا
اونلاري گوزلليگينله كؤلگه له ييجي اولماسايدين!
ترك ائدرديم يالنيزليغي، اؤزونه چكمه سيدين مني
مني كاييناتا قارشي ياميامليق ائتديريجي اولماسايدين!
صميميت ايله قوللوق ائدرديم تانرييا، درويش كيمي
كؤنلومو آلت اوست ائدرك، شئيطانلاشديريجي اولماسايدين!
جانيما قصد ائتمزديم، حسرتينله زامان زامان
سن مني، منه دوشمان ائديجي اولماسايدين!
آرادا بير دلي كيمي گولمز و سئوينمزديم
مني تخته آتا مينديريجي اولماسايدين!
شئعيره بنزردي بلكي بومبوش شئعيرلريم
هر قلم توتوشومدا، عاغليمي اويناديجي اولماسايدين!
تاتار توركجه سيجه :
Kızık Gıyşık
Tirlep, issi künde kuynırga tilep
Bir kişi salkın su aldı bir çilek
Üs-başın salgan, velekin şiklene
Su salırga tenge, çünki çirkene
Bir kuya cirge çilekni, bir tuta
Nişlesin, miskin, suvık su kurkıta
Küp azaptan suñra gayretke kilip
Suni cilke arkılı çitke sibip
Kuydı da, sin niçkelep bir bak sana:
“El de tenge tiymedi” dip şatlana!
Min munı yazdım, bu gıyşkım mislidir
Çünki gıyşkım nek minim şul tüslidir
Min süyem, hetta ki gaklımnan şaşam
Süygenimnen şüreli tüsli kaçam
Yulda kürsem, küz yumam, kürmiym, imiş
Ut yutıp yansam da, sir birmiym, imiş
Bir şigır yazsam da, yalgan kul kuyam
Min süygenni bilmesin dip kurkudan
Tugrı kilsem, süz süyliym salkın gına
Bulsa da kükrek tulı yalkın gına
Bir heber bar: Ul hezir kitken, bugay
Şeherine küpten barıp citken, bugay
Kayda ol minnen cibermek hat-selam?!
“Bilmiy kitti, küp şükür” dip şatlanam
Bilmiy diym de, belki, bilgendir eli!
Elle indi bilgenin bildirmedi?
Añlamıym, tüşmiym de añlav kasdına
Şigrimi ceydim ayagı astına
Üyine citkençi basıp kaytsa añar
Şagıyri zur iltifatınnan sanar.
آذربايجان توركجه سيجه :
غريبه عئشق
سيجاق بير گونده ترله ييبده سرينلمك ايسته ين بير اينسان،
سويوق سو آلير بير قووا
اوزريني چيخارير، آنجاق ترددود ائدر
سويو ووجودونا تؤكمز، اورپه رير
گاه آلير قوواني الينه، گاه بوراخير
نئيله سين زاواللي جيق، سويوق سو قورخولودور
چوخ عذاب چكديكدن سونرا، غيرته گليب
سويو انسه سيندن آشيراراق كنارا تؤكر
سونرا درين درين دوشونور:
" تنيمه هيچ دگمدي " دئيه سئوينه ر!
يازديم بونلاري، چونكو عئشقيم ده بئله دير
عئشقيم عيني منيم كيمي دير
سئويرم، حتا عاغليمي قاچيريرام
سئوگيليمدن اؤجودن قاچار كيمي قاچيرام
يولدا گؤرسم، گؤزومو قاپارام، باخمارام
شئعير يازارسام، دگيشديره رم
اونو سوديگيمي بيله جك دئيه قورخارام
قارشيلاشسام، قونوشورام غايت سويوقجا
كؤگسوم آلاولارلا دولو اولسا دا
بير خبر وار: ايندي او گئتميشدير بلكه
بير شهرينه چوخدان واريب اولاشميشدير بلكه
اونا مكتوب، سلام گؤندرمك، مومكون مو؟
" آنلامادان گئتدي چوخ شوكور " دئيه سئوينه رم
بيلمير دئديم آما، بلكه بيليردي!
بلكي، بيلديگيني بللي ائتميردي
آنلاماديم، غيرت ائتمه ديم ده آنلاماغا
شئعيريمي سرديم آياغي نين آلتينا
ائوينه اولاشينجا، دؤنوب گلسه
شاعيره ايلتيفات ائتميش اولور.
قايناق:http://elchin.arzublog.com
بيداريد؟! اويان ائل اوغلاني اويان!
آيا مي دانيد: تنها راه ماندگاري يك قوم و جامعه حفظ زبان مادري آن جامعه است؟
آيا مي دانيد: اگر يك جامعه اي از هويت خود گريزان بود بر سر آن قوم چه خواهد آمد؟
آيا مي دانيد: زبان تركي يكي از معدود زبانهاي با قاعده دنياست؟
آيا مي دانيد: يكي از اولين زبان هايي كه بشريت به آن صحبت كرد زبان تركي است؟
آيا مي دانيد: اولين قومي كه خط را اختراع و با آن تاريخ را ساخت تركان سومري بودند؟
و آيا مي دانيد…….!!!
ترك زبانان عزيز پس از هويت خود نه تنها گريزان نباشيد بلكه به آن افتخار كنيد…
شما جوانان و روشنفكران، آينده جوامع را رقم خواهيد زد بنابراين در شناختن خود و ساختن محيط اطراف خود آن جور كه بايد باشد تلاش نماييد…
قشقايي بودن هنر نيست بلكه قشقايي ماندن هنر است
چادر در دل صحرا از عشق خبر دارد // قشقايي و شيدايي يك شوري دگر دارد
شروع مي كنم بانام تانري به معني خالق و آفريننده ي ترك
شروع مي كنم بياد آلپ ارتونقا پادشاه تركان
و بياد دده قورقود
هرچه فرياد مي زنم تركان قشقايي كه نمي شوند پس برادران ترك آذربايجانيم شما ديگر چرا ؟
برادران ترك آذربايجاني من به عنوان يك ترك قشقايي از شما گله مندم كه چرا شما كه امكانات در اختيار داريد حداقل به ما هم زبانان ترك خود كه در اين قفس گيركرده ايم كمكي نمي كنيد ؟
مگر ما چه گناهي كرده ايم كه در جنوب سرزمين مادريمان ايران با اين همه جمعيت بايد در تنهايي زبان خود را از دست دهيم و حالا كه گروهي از جوانان قشقايي شروع به باز آموزي زبان خود در زمينه ي نوشتن تركي قشقايي نموده ايم بايد از تنهايي خود را لعنت كنيم كه پا در اين عرصه نهاده ايم.
اما ما درست نوشتن زبان قانونمند، فلسفي و علمي تركي را وظيفه و مسوليتي انساني اجتماعي بر خود مي دانيم زيرا كه اين ميراث بزرگاني چون فارابي ، ابن سينا ، اولوغ بيگ، ابوريحان بيروني ، شهريار ، حكيم جهانگير خان قشقايي و. . . است و ما نيز در اين زمان مسوليم كه از آن نگهباني كنيم تا اين امانت به دست آيندگان برسد و اگر اين كار را انجام ندهيم خيانت كرده ايم به خود و پدرانمان و نيز بايد بگويم كه در اين راه اگر هم تنها باشيم هم خمي بر ابروهاي خويش نخواهيم آورد چون بر اين موضوع ايمان داريم كه زبان ما خود زيباترين نعمت خداوند است براي ما و بر اين نيز ايمان داريم كه زبان تركي خود تا اين زمان پايدار بوده و هيچگاه از بين نخواهد رفت و با از ياد بردن و تحريف آن ما خود هستيم كه از بين مي رويم نه زبان تركي .
زبان تركي آنقدر بزرگوار بوده است كه به تمام زبان هاي دنيا كلمه قرض داده است و باز خود استوار ايستاده است و خم به ابرو نياورده . . .
از شما دوستان درخواست مي نمايم كه ما را در اين امور انساني كمك كنيد تا ما نيز در كنار ديگر برادرنمان باشيم براي تمام ترك زبانان دنيا از چين تا اروپا و آمريكا و هرجا كه ترك پانهاده آرزوي سرزندگي مي كنم اگرچه هركس خويش ارزش ترك بودن را بداند خود سرزنده خواهد بود .
با سپاس
كامران فريدوني كشكولي
http://tqbd.org
آنا تومروس بانوي آذربايجاني جان كوروش را ميگيرد...........
«وقتي كوروش ملت بابل را مطيع كرد، در فكر شد كه قوم ماساژت را نيز مطيع كند…عواملي كه كوروش را به اين جنگ تشويق و تحريص ميكرد، متعدد و در عين حال قانعكننده بود. چه اولا كوروش از حيث نژاد و اصالت خود را مافوق بشر عادي تصور ميكرد و ثانيا در تمام جنگهاي خود با موفقيت و پيروزي روبرو شده بود…در آن زمان زني كه توميريس نام داشت، بعد از فوت شوهرش بر قوم ماساژت سلطنت ميكرد. كوروش اظهار تمايل كرد كه او را به زني براي خود بگيرد و كسي به اين قصد نزد او فرستاد تا از جانب او تقاضاي ازدواج كند. ولي توميريس دانست كه آنچه كوروش ميطلبد كشور ماساژت هاست، نه شخص او. پس او كوروش را از آمدن به سوي خود منع كرد(…) و نيز كسي به نزد او فرستاد و چنين پيغام داد: “اي پادشاه مادها(…)از اين كار دست بكش، بر اتباع خود سلطنت كن و بگذار ما نيز بر اتباع خود سلطنت كنيم. ترديدي نيست كه تو حاضر به قبول اندرزهاي من نيستي و هر چيز ديگر بيش از دعوت به صلح بر تو خوشآيند است. در اينصورت چنانچه واقعا آرزو داري با ماساژتها دست و پنجه نرم كني، زحمت افكندن پل بر روي رود بر خود هموار مكن. ما حاضريم به فاصله سه روز راه از اين رود به داخل كشور خود عقبنشيني كنيم تا تو بتواني قدم بر خاك ما گذاري(۱) و اگر ترجيح ميدهي با ما در خاك خودت روبرو شو، آنچه پيشنهاد كردم تو خود انجام ده.” كوروش سران پارس را گرد آورد و با آنها به مشورت پرداخت عموم پارس ها به اتفاق عقيده داشتند كه كوروش بايد با توميريس و همراهانش در داخل سرزمين خود روبرو شود.»
آرديني اوخو
ربيعه قدير (زاده ۱۹۴۸) فعال حقوق بشر اويغوري است كه در جهت حقوق اقليت اويغور در كشور جمهوري خلق چين بويژه در منطقه خودمختار سينكيانگ فعاليت ميكند. بعداز متاركه و طلاق از شوهر اول خود در سن ۲۷ سالگي با شش بچه مستقلاً تجارت خود را در كسب وكار پارچه و نساجي توسعه داد و چندي بعد دو باب مغازه را در شهر ارومچي تصاحب نمود ومعرف به زن ميليونر گرديد.درسال ۱۹۷۸ با مجاهد سابق اويغوري بنام سيديك روزي (صديق) و صاحب سه بچه از او شدو دو بچه ديگر را هم به فرزندي گرفت.
سياست
اودرسال ۱۹۹۲ رئيس اتاق بارزگاني شين جيانگ و عضو كنگره ملي خلق گرديد.واندكي بعد حامي حقوق زنان شد درسال ۱۹۹۵ بعنوان عضو فعال نمايندگان دولت چين كنفرانس جهاني زن در سازمان ملل متحد سخنراني وشركت نمود. درسال ۱۹۹۷ در يك سخنراني كنگره خلق چين خانم قدير ازسياست دولت چين دراستان شين جيانگ بشدت انتقاد نمود. بنابراين، مدت كوتاهي بعد از آن، از نمايندگي كنگره خلق اخراج و از تمامي مناصب دولتي محروم شد. همچنين درسال ۱۹۹۷ « جنبش هزار مادر» را براي ارتقاء حقوق زنان وبهبود وضعيت اقتصادي زنان محلي تاسيس نمود.[۱]
زندان
در آگوست ۱۹۹۹ دولت چين او را كه ميخواست بانماينده و بازرس كنگره آمريكا ديداركند دستگير نمود و بدليل عدم محكوم نكردن اظهارات شوهرتبعيدي خود وشهادت بر كشتار مردم درشهر قولجا (گولجا) درسال ۱۹۹۷ به اتهام افشاي اطلاعات محرمانه به ۸ سال زندان محكوم نمود.(اين اطلاعات همچنين مواردي از قبيل ارسال تكه روزنامه هابه شوهرتبعيدي و فعاليت شوهرش درآمريكا بود.)باوجود تخيف يك سال زندان بخاط رفتارخوب بايد۲۰۰۴ آزاد ميشد سرانجام بخاطرافزايش فشارهاي بين المللي در مارس سال ۲۰۰۵ خانم كادير آزاد شد.
تبعيد
سپس با رفتن به خارج از چين به شوهر تبعيدي خودپيوست ودرحال حاضر در واشنگتن – آمريكا ساكن است.با وجود اين خودرا فرزند واقعي اويغور ميداندو هيچ شهروندي غيراز اويغوري قبول نميكند و حتي درراه آزادي مردم اويغور حاضر به شهادت است. درحال حاضر ۵ فرزند ايشان درچين تحت تعقيب و بازداشت است.
افتحارات
ربيعه قدير در سال ۲۰۰۴ به خاطر فعاليت در زمينهٔ حقوق بشر جايزه بنياد حقوق بشر رافتو نروژ – Thorolf Rafto Memorial Prizeرادريافت نمود [۲]. درنوامبر ۲۰۰۶ كنگره جهاني اويغور(نهاد بينالمللي مدافع حقوق اقليتهاي اويغور)در مونيخ، خانم كادير به عنوان رئيس كنگره انتخاب شد.[۳] درسال۲۰۰۷ كتابي به زبان آلماني توسط الكساندرا كاوليس تحت عنوان ايده آليست بزرگ “Die Himmelsstürmerin درباره او نوشته شد. دولت چين سركوب مردم اويغوررا با عنوان « مبارزه عليه تجزيه طلبي، تروريسم و تعصبات مذهبي » توجيه مينمايد. اخيرادولت چين قيام مردم اويغوردرسال ۲۰۰۹ را به كنگره اويغور ورهبري خانم قدير منسوب دانست. ولي رابعه قدير گفت كه تاكنون دراظهارات خويش هرگز اشارهاي به شورش نافرمانيها ننمودهاست مبازرات خود را بدون خشونت وصلح طلبانه ادامه ميدهد وهميشه ارتباط خود را باگروههاي تندرواسلامي وتجزيه طلبان نفي مينمايد.[۴]
درحال حاضر شناخته شدهترين رهبر مسلمانان اويغورهاي چين ميباشد
آرديني اوخو
عصارهي حكمت
(ميرزا جهانگيرخان قشقايي)
همشهري، سهشنبه 7 تير 1379
جستار گشايي: حكيم و متأله بزرگ اواخر دورهي قاجار و مشروطيت، آيتالله ميرزا جهانگير خان قشقايي، از جمله آزاد مردان فرزانه و عالمان ذوفنون معاصر است. وي عليرغم مقام معلمي والايش، كمتر شناخته شده و اعتبار علمياش چنان كه بايد مذكور قلم و ياد معاصران نيفتاده است. با خبر شديم كه در نيمهي دوم سال جاري كنگرهاي در بزرگداشت مقام علمي، حكمي و هنري حكيم برگزار خواهد شد. به همين مناسبت با مسئول اين سمينار گفتوگويي انجام گرفته كه ضمن آن اشاراتي نيز به زندگي و ابعاد دانش ميرزاي حكيم رفته است و اميدواريم سبب اطلاع و اسباب آشنايي بيشتر جوانان با اين ذخيرهي ارجمند حكمت و علم و ديانت شيعي شود.
آرديني اوخو
خاليده اديب آديوار 1884 ايلينده ايستانبولدا دوغولدو.او زامانلارين قوشوللارينا گؤره اولدوقجا ياخشي بير ائييتيم آلدي. ايلك اؤنجه آمريكا قيز كالئجينه گؤندريله رك فرانسيز ادبيياتي حاقيندا گئنيش بير بيلگييه صاحيب اولدو. 1908 ايلينده قزئته لره قادين حاقلاري حاقيندا يازي يازماغا باشلادي. بلليدير، قادينلاري ايكينجي صينيف جانليلار اولاراق گؤرن دؤنمين بعضي اينسانلاري طرفيندن خوش قارشيلانمادي بو اولاي. داها سونرا 31 مارت آياقلانماسي ندنييله ميصره گئتدي. ميللي موجادله ده اؤنملي بير يئره صاحيبدير خاليده اديب، بالكان ساواشلاري سيراسيندا خسته خانالاردا چاليشدي، قورتولوش ساواشينا قاتيلدي. ان عاغيلدا قالان ايسه خاليده اديب آديوارين ايزميرين ايشغالي سيراسيندا ائتديگي قونوشمادير.

1917ده جومهورييت خالق فيرقه سي و آتاتورك ايله ياشاديغي آنلاشمازليقدان دولايي ائشي عدنان آديوار ايله بيرليكده 1939 ايلينه دك يورد ديشيندا ياشاماغا باشلادي. 1940 ايلينده ايستانبول بيليم يوردوندا اينگيليس فيلولوژيسي كورسوسو باشقاني اولموشدور. داها سونرا 1950 ايلينده تكرار سيياسته دؤنه رك دئموكرات پارتي ليسته سيندن باغيمسيز ميللت وكيلي اولدو. 1954 ايلينده ده دئموكرات پارتيدن ايستئعفا ائده رك ائوينده ياشاماغا باشلاميشدير. 1964 ايلينده ده حياتي سونا ائرميشدير.
خاليده اديب آديوارين ايلك ادبي اثرلري اولان سئوييه تاليپ(Seviye Talip)، هاندان(Handan) و سون اثري (son eseri) اؤيكولري گئنلده عشق قونوسونو اوزه رينده دير آنجاق او گونه قدر اولان عشق اؤيكولريندن چوخ فرقليدير . قادين داها دومينانت بير رول اوينار. اؤنجه كي اؤيكولرين عكسينه، بو اؤيكولرده قادين كيشيني سئچر و گئنلده عشقين اؤيكوسونو كيشيلرين آني دفتريندن يا دا مكتوبلاريندان آنلادير. خاليده اديبين اؤزونو يانسيتديغي سؤيلنن بو رومانلاردا ايده آل تورك قادينيني تمثيل ائتديگي سؤيله نير. باتي كولتورونو منيمسه ميش، مودئرن، يابانجي ديل بيلن، موزيك و صنعتدن آنلايان بير قادين پورتره سي اولوشدورولماق ايستنميشدير.
آديوار 1910 ايللرينده ضياء گؤك آلپ، يوسوف آقچورا و احمد آغا اوغلو ايله بيرليكده تورك اوجاغيندا چاليشماغا باشلاديقدان سونرا يازديغي يئني توران آدلي رومانيندا (1912) يورد سورونلارينا اَييلير. بو روماندا خاليده اديب، اوتوپيك بير توركييه دن دانيشير. يازارين ان چوخ بيه نيلن رومانلاري اولان آتشدن گؤملك (1922) و وورون قحبه يه (1923) ايسه قورتولوش ساواشي سيراسيندا آنادولودا تانيق اولدوغو اولايلاري، ديره نيشلري، قهرمانليقلاري، خيانت لري آنلاتيركن اؤز گؤزلملريندن يارارلانديغي اوچون داها گئرچكچي دير. بو رومانلاردا دا ايدئاليزه ائديلن قادين مودئلي واردير يئنه. اؤزلليكه آتشدن گؤملك رومانيندا بو بليرگيندير. آما بو رومانلاردا، اؤنجه كي لره گؤره داها چوخراق ميللي بيلينج اؤن پلاندادير، قادينلار عشقلري ايله دئييل ده گئنلده ميللت اوچون ساواشمالارييلا اؤن پلانا چيخارلار.
آديوارين ان اونلو روماني سينكلي باققال دا(sinekli bakkal) (1936) ايلري بير آدديم آتديغيني، يئني بير آشامايا وارديغيني گؤروروك. ايلك رومانلاري نين اولاي اؤرگوسو بير ايكي نفر آراسينداكي بيره ي سل ايليشكيلره باغلي اولاراق گليشيركن، ايكينجي عبدالحميد دؤنمينده كي تورك توپلومونون پانوراميك بير تابلوسونو سرگيله ين سينكلي باققالين اولاي اؤرگوسو سيياسال، دوشسل، توپلومسال سورونلارلا هؤرولموش اولاراق گليشير. رومانين اوخوجونو ان چوخ چكن يؤنو ده يوخسولار محلله سي، زنگين ائولري و ساراي چئوره سييله ايكينجي. عبدالحيمد زاماني نين ايستانبولو آنلاتماسيدير.
نه وار كي خاليده اديبين آماجي بير دؤنمين تورك توپلومونو يانسيتماق دئييلدير يالنيزجا. بو فلسفي روماندا چئوره لرين بير ايشلوي ده بللي دگرلرين تمثيلجيسي اولماقدير. سينكلي باققال محلله سي گلنكلري و اينسانجيل دگرلري سوردورن خالق كسيميني؛ گنج توركلردن حيلمي و آرخاداشلاري دئوريمجي آيدينلاري؛ ساراي چئوره سي ايسه، يوزلاشميش يؤنتيجي كسيمي تمثيل ائدر. رومان ايكي بؤلومدن اولوشماقدادير. بيرينجي بؤلوم آنا تئماسي عبدالحيمدين ايستيبداد ايداره سي قارشيسيندا شيددته باش ووراراق دئوريم ياپمانين گئچرلي ليگي سورونودور. گرچي آديوار ايچدنليكله ازيلن خالقدان يانادير، آما گلنك چي ليگي و ساووندوغو ميستيك دونيا گؤروشو شيددته باش ووراراق دئوريم ياپماغي اونايلاماسينا ايذين وئرمز. روماندا ايكينجي مشروطييتين اعلاني " عصرلرين قوردوغو موسسسه لرين كؤكلريني " سؤكن، " ايجتيماعي و سيياسي نيظام و اينتيظامي " آلت اوست ائدن بير دئوريم اولاراق نيتله نير. دوغرو توتوم مولوي طريقتيندن وهبي دده نين ائتديگي كيمي " هرهانسي بير حيات فيرتيناسيني سوكونت له سئير ائتمك " دير. يازار دئوريمدن دئييل ائوريمدن يانادير. رومانين ايكينجي بؤلومونده يوزلاشميش ساراي چئوره سي سرگيله نيركن آنا تئما اولاراق ربيعه ايله پئرئگريني ايليشكيسي گليشير و ائوليليكله سون بولور. بو ائوليليگين سيمگه سل آنلامي باتي ايله دوغونون بيلَشيمي اولاراق يوروملانميشدير. آما پئرئگريني نين " ائله ساده و اينساني عنعنه لر " دئديگي گلنكلره باغلي سينكلي باققال محله سينده كي جماعت ياشامينا حئيران اولماسي، موسلمانليغي قبول ائده رك ربيعه ايله ائولنمه سي و محلله يه يئرلشمه سي، داها چوخ دوغو دگرلري نين اوستونلوگونه ايشارت ساييلماقدادير. نه وار كي يازار، ربيعه ايله پئرئگريني نين سئويشيب ائولنمه لرينه اينانديريجي بير هاوا وئرمه ميشدير. آنلاشيلير، اولايلار يازارين بئينينده كي بير گؤروشو ديله گتيرمك اوچون ترتيب لنمكده و دوغولو قادين ايله باتيلي اركك يازارين تئزي گره يي سئويشديريليب ائولنديريلمكده ديرلر. بيرينجي قيسيمدا اولاي هؤرگوسونون دوغال گليشيمي، فرقلي دونيا گؤروشلرينه صاحيب كيشيلر آراسينداكي چاتيشمادان دوغان گرگينليك و دراماتيك صحنه لر، ايكينجي قيسيمدا يئرلريني، زورلاما ايزله نيمي وئرن بير ايليشكييه و ساراي چئوره سي نين تانيديلماسينا بوراخينجا رومانين صنعت سل دوزه يي دوشر.
1943 ده CHP اؤدولونو آلان سينكلي باققال توركييه ده ان چوخ باسيلميش روماني اولموشدور. خاليده اديبين داها سونراكي رومانلاري ايسه اؤنجه كي لرين وئرديگي دادي وئرمه ميشدير…
سونوج اولاراق؛ خاليده اديب آديوار، تورك ادبيات تاريخينده اؤنملي بير يئره صاحيب دير. چونكو اؤنجه ليكله ايلك قادين يازارلارداندير اؤزو و اولايلارين قادين گؤزويله اينجلنمه سيني گؤسترن رومانلاري بو آچيدان چوخ اؤنملي دير. باشقا اؤنملي نوكته ايسه رومانلارداكي قادينلارين نيته ليكلري، كولتورلو قادين آنلاييشيني گليشديرميشدير. بو سايه ده گونوموزده كي قادين حاقلاري نين، قادين كولتورونون اولوشماسي نين تمللري بو رومانلارلا آتيلميش اولدوغونو دئيه بيله ريك.
اوشاقليق و اؤيرنجي ليك ايللري
1882ويا 1884 ايلينده بئشيكتاش، ايستانبولدا دوغولدو. باباسي مهمت اديب بَي، آناسي فاطما بريفَم خانيمدير. آناسيني كيچيك ياشدا الدن وئرميشدير. ائوده اؤزل درسلر آلاراق ايلك اؤيره نميني تاماملادي. يئددي ياشيندا ايكن ياشيني بؤيوده رك گيرديگي اوسكودار آمريكا ليسه سيندن قيسا بير سوره سونرا پاديشاهين " خيريستييان اوخوللاريندا موسلمان اؤيرنجيلرين اوخوياماياجاغي " امري ايله آلينميش و ائوده اؤزل درس گؤرمه يه باشلاميشدي. كولئژده اينگيليسجه و فرانسيزجا اؤيرنمه يه باشلايان خاليده اديبين اينگيليسجه اؤيره نيركن چئويرديگي كيتاب1897ده باسيلدي. بو، آمريكالي اوشاق كيتابلاري يازاري ژاكوپ آببوتتون (Jacob Abbottun) " آنا " آدلي اثري ايدي . 1899 ايلينده بو چئوري ندنييله ايكينجي. عبدالحميد طرفيندن شفقت نيشاني ايله اؤدول لنديريلدي.عيني ايل يئنيدن اوسكودار آمريكا كالئجينه قئيد اولابيلدي. بو اوخولدا آلديغي ائييتيمين ياشاميندا بؤيوك ائتكيسي اولدو. اوخولدا،ريضا توفيق بَيين فرانسيز ادبياتي درسلرينه قاتيلدي و دوغو ادبياتييلا ايلگي لندي. 1901 ايلينده مأذون اولدو، اوخولون مأذون ائتديگي ايلك قيز اؤيرنجيلر آراسيندايدي.
ايلك ائولي ليگي و اوشاقلاري
خاليده اديب، كالئجين سون صينفينده ايكن رياضيات اؤيرتمني اولان ساليه ذكي بَي ايله اوخولدان مأذون اولدوغو ايل ائولندي. ائشي رصدخانا موديري اولوغو اوچون ائولري هر زامان رصدخانا ايچينده اولدو و بو ياشام اونا سيخيجي گلدي. ائوليليگي نين ايلك ايللرينده ائشينه قاموس- رياضيات آدلي اثريني يازمادا يارديمجي اولدو، اونلو اينگيليس رياضياتچي لارين ياشام اؤيكولريني توركجه يه چئويردي. بيرنئچه شرلوك هولمز(Sherlock Holmes) حيكايه سي نين ده چئويردي. فرانسيز يازار اميل زولانين(Emile Zolan) اثرلرينه بؤيوك ايلگي دويماغا باشلادي. داها سونرا ايلگيسي شكسپيره (Shakespeare) يؤنلدي و هاملت آدلي اثريني چئويردي. 1903 ايلينده ايلك اوغلو آيت الله، بوندان اون آلتي آي سونرا دا ايكينجي اوغلو حسن حيكمت الله توقو دونيايا گلدي. 1905 ايلينده گئرچكلشن ژاپون-روس ساواشيندا باتي اويقارليغي نين بير پارچاسي ساييلان روسياني ژاپونلارين يئنمه سي نين وئرديگي سوينجله اوغلونا ژاپون دنيز قوووتلري كوموتاني آميرال توقو هياجييرونون آديني وئرميشدي.
يازيم آلانينا گيريشي
مشروطييتين ايكينجي كز اعلان ائديلديگي 1908 ايلي خاليده اديبين ياشاميندا بير دؤنوم نؤقطه سي اولدو. 1908ده قزئت لرده قادين حاقلاري ايله ايلگيلي يازيلار يازماغا باشلادي. ايلك يازيسي توفيق فيكرتين چيخارديغي طنين ده ياييملاندي. باشلانغيجدا، -ائشي نين آديندان اؤتورو- يازيلاريندا خاليده ساليه ايمضاسيني قوللاندي. يازيلاري، عوثمانلي ايچريسينده كي موحافظه كار چئوره لرين تپكيسيني چكدي. 31 مارت آياقلانماسي سيراسيندا اؤلدورولمه انديشه سييله قيسا سوره اوچون ايكي اوغلويلا ميصره گئتدي. اورادان اينگيلتره يه گئده رك قادين حاقلاري قونوسونداكي يازيلاري ندنييله اؤزونو تانييان اينگيليس قزئتچيسي ايزابئل فريين(Isabelle Fryın) ائوينده قوناق اولدو. اينگيلتره يه گئديشي او دؤنمده قادين-اركك ائشيدليگي قونوسوندا سوروب گئدن تارتيشمالارا تانيق اولماسينا، بئرتراند روسئل(Bertrand Russell) كيمي كيمي فيكير آداملارييلا تانيشماسينا وسيله اولدو.
1909دا ايستانبولا گئري دؤندو؛ سياسي ايچريكلي يازيلارين يانيندا ادبي يازيلار دا ياييملاماغا باشلادي. هيولا(Həyyula) و رايكين آنا سي(Raikin Annəsi) آدلي رومانلاري باسيلدي. بو آرادا قيز اؤيرتمن اوخوللاريندا اؤيرتمنليك ايله وقف اوخوللاريندا موفتتيش ليك گؤره ولرينده بولوندو. ايلري ده يازاجاغي سينكلي باققال آدلي اونلو روماني، بو گؤره ولر گره كي ايستانبولون اسكي و آرخا محلله لريني تانيماسي سايه سينده اورتايا چيخميشدي.
ائشي ساليه ذكي بيين ايكينجي بير قادينلا ائولنمك ايستمه سي اوزرينه اوندان 1910 ايلينده بوشاندي و آرتيق يازيلاريندا خاليده ساليه يئرينه خاليده اديب آديني قوللانماغا باشلادي. عيني ايل سويييه طاليب رومانيني ياييملادي. بو رومان، بير قادينين اريني ترك ائده رك سئوديگي ارككله ياشاييشيني آنلادير و فئمينيست بير اثر اولاراق دگرلنديريلير. باسيلديغي دؤنمده بير چوخ ائلشتيرييه معروض قالميشدير. خاليده اديب، 1911 ايلينده ايكينجي كز اينگيلتره يه گئتدي، قيسا بير سوره قالدي. يوردا دؤندوگونده بالكان ساواشي باشلاميشدي.
بالكان ساواشي ايللري
بالكان ساواشي ايللرينده قادينلار توپلوم ياشاميندا داها آكتيو رول آلماغا باشلاميشديلار. خاليده اديبده بو ايللرده تعالي نيسوان جمعييتيني (قادينلاري يوكسلتمه درنگي) قوروجولاري آراسيندا يئر آلدي و يارديم ايشلرينده چاليشدي. اؤيرتمنليك مسلگي نين ايچينده اولدوغوندان ائييتيم ايله ايلگيلي بير كيتاب يازماغا يؤنلدي و آمريكالي دوشونور و ائييتيمجي هئرمان هارئل هورنون(Herman Harrell Horn) Thə Psychological Principle of Education (ائييتيمين پسيكولوژيك تملي) آدلي اثريندن يارارلاناراق تعليم و ادبيات آدلي كيتابي يازدي. عيني دؤنمده تورك اوجاغي ايچينده ضياء گؤك آلپ، يوسوف آقچورا، احمد آغا اوغلو، حمدالله صوبحي كيمي يازارلارلا تانيشدي. بو كيشيلرله دوستلوغو سونوجو تورانجيليق فيكريني منيمسه ين خاليده اديب، بو دوشونجه نين ائتكيسييله يئني توران آدلي اثريني يازدي. 1911ده خاراب معبدلر (Harap Mabətlər) و هاندان آدلي رومانلاري ياييملاندي.
بيرينجي دونيا ساواشي ايللري
بالكان ساواشلاري 1913ده سونا ارميشدي. اؤيرتمنليكدن ايستئعفا ائدن خاليده اديب، قيز مكتب لري عومومي موفتتيش ليگي گؤره وينه گتيريلدي. بيرينجي دونيا ساواشي باشلاديغيندا بو گؤر ه وده ايدي. 1916دا جمال پاشانين دعوتي اوزرينه اوخول آچماق اوزره لوبنان و سورييه يه گئتدي. عيني ايل بير عشق روماني اولان سون اثري آدلي كيتابي باسيلدي. عرب ايالتلرينده ايكي قيز اوخولو و بير يئتيم خانه آچدي . اورادا بولوندوغو سيرادا باباسينا وئرديگي وكالت ايله بورسادا، عاييله دوكتورلاري عدنان آديوار ايله نيكاحلاري قيييلدي. لوبناندا ايكن كنعان چوبانلاري آدلي 3 پرده ليك اوپرانين ليبرتتوسونو ياييملادي، اثري ودي صبرا بسته له دي . يوسوف پئيغمبر و قارداشلاريني قونو آلان بو اثر، او ايللرده ساواش قوشوللارينا رغمن يئتيم خانا اؤيرنجيلري طرفيندن 13 دفعه صحنه يه چيخدي. تورك اوردولاري نين لوبنان و سوريه ني بوشالتماسي اوزرينه 4 مارت 1918ده ايستانبولا دؤندو. يازار، حياتي نين بورايا قدر اولان بؤلومونو مور سالخيملي ائو(Mor Salkımlı Ev) آدلي كيتابيندا آنلاتميشدير.
ميللي موجادله ايللري و ABD مانداتي تئزي
خاليده اديب، ايستانبولا دؤندوكدن سونرا دارولفونوندا باتي ادبياتي اوخوتمايا باشلادي. ايزميرين ايشغاليندان سونرا " ميللي موجادله " ان اؤنملي ايشي حالينا گلدي. تورك اوجاقلاريندا چاليشدي. قاراقول آدلي گيزلي اؤرگوته گيره رك آنادولويا سيلاح قاچيرما ايشينده رول آلدي. واكيت قزئتي نين سوركلي يازاري، م. زكريا و ائشي سابيها خانيمين چيخارتديقلاري بؤيوك مجموعه نين باش يازاري اولدو.
ميللي موجادله طرفداري آيدينلارين بير قيسمي ايشغال چيلارا قارشي آمريكا بيرلشميش دؤولترلرله (ABD) ايش بيرليگي آپارما دوشونجه سي ايدي، خاليده اديب بو دوشونجه ده كي رفيق خاليد، احمد امين، يونوس نادي كيمي آيدينلارلا 14 اوجاق 1919دا ويلسون پرنسيپ لري جمعييتي نين قوروجولاري آراسيندا يئر آلدي. خاليده خانيم، ميللي موجاله نين اؤندري موصطفا كمالا يازديغي بير مكتوبلا ABD مانداتي تئزيني آچيقلادي آنجاق بو تئز تموز آييندا موصطافا كمال اؤندرليگينده كي ارزروم كونگره سينده اوزون اوزون تارتيشيلاجاق و رد ائديله جك دير. ايللر سونرا موصطافا كمالين نيطق آدلي اثرينده تام متنينه يئر وئرجگي مكتوبو اوزوندن خاليده اديب، " مانداتجي " اولاراق سوچلانميش، حتا " خايين " اولاراق دگرلنديريلميشدير.
خاليده اديب آديوار اوچون ايستانبول ميتينگلري و اعدام قراري
15 ماييس 1919 گونو ايزميري يونانليلارين ايشغال ائتمه سي اوزرينه ايستانبولدا آردي آردينا پروتئستو ميتينگلري دوزنلنمكده ايدي. ياخشي بير خطيب اولان خاليده اديب، 19 ماييس 1919 گونو آسري قادينلار بيرليگي نين دوزنله ديگي و قادين خطيب لرده قونوشماچي اولدوغو ايلك آچيق هاوا ميتينگي اولان فاتيح ميتينگينده كورسويه چيخان ايلك قونوشماچي ايدي، ائتديگي نيطق ايله بللكلرده بؤيوك ايز بوراخدي. 20 ماييسدا اوسكودار ميتينگي، 22 ماييسدا كاديكؤي ميتينگينه قاتيلدي. بونلاري خاليده اديبين باش قهرماني حالينا گلديگي سولطان احمد ميتينگي ايزله دي. اؤنجه دن حاضيرلانمادان و يازمادان ائتديگي قونوشمادا صرف ائتديگي " ميللت لر دوستوموز، حؤكومت لر دوشمانيميزدير. " جومله سي بير وجيزه حاليني آلدي.
اينگيليس لر ايستانبولو 16 مارت 1920ده ايشغال ائتديلر. حاققيندا اعدام امري چيخارديقلاري ايلك كيشيلر آراسيندا خاليده اديب و ائشي عدنان دا واردير. 24 ماييسدا پاديشاه طرفيندن اونايلانان قراردا اعداما محكوم ائديلن ايلك 6 كيشي بونلاردي: موصطافا كمال، قارا واسيف، عالي فواد پاشا، احمد روستم، دوكتورعدنان و خاليده اديب.
آنادولودا موجادله
حاقلاريندا اعدام قرار چيخمادان اؤنجه خاليده اديب، ائشي ايله بيرليكده ايستانبولدان آيريليب آنكاراداكي ميللي موجادله يه قاتيلميشدي. اوشاقلاريني ايستانبولدا ياتيلي اوخولدا بوراخاراق 19 مارت 1920 گونو عدنان بَي ايله آت سيرتيندا يولا چيخان خاليده خانيم، گيوه يه اولاشديقدان سونرا بولوشدوقلاري يونوس نادي بَي ايله بيرليكده قاطارا مينيب آنكارايا گئتميش و 2 نيسان 1920 گونو آنكارايا وارميشدي.
خاليده اديب، آنكارادا كالابا(كئچيؤرن)داكي قرارگاهدا گؤره و آلدي. آنكارا يولوندا ايكن آكحيصار ايستاسيونوندا يونوس نادي بي ايله بيرليكده قرارلاشديرديقلاري كيمي آنادولو آژانسي آدلي بير خبر آژانسي نين قورولماسي موصطافا كمال پاشادان اوناي گؤرونجه آژانس اوچون چاليشماغا باشلادي. آژانسين موخبري، يازاري، يؤنتيچيسي، آياق ايشلرينه باخاني اولاراق چاليشيردي. خبر درله ييب ميللي موجادله يه ايليشكين بيلگيلري تلگرافي اولان يئرلره تلگرافلا ايلَتمك، اولمايان يئرلرده جامي آولوسونا آفيش اولاراق ياپيشتيريلمالاريني ساغلاماق؛ آوروپا باسينيني تعقيب ائديب باتيلي قزئتچي لرله ايلتيشيم قورماق؛ موصطافا كمالين يابانجي قزئتچي لرله گؤروشمه سيني ساغلاماق، بو گؤروشمه لرده ديلماجليق ائتمك ؛ يونوس نادي بيين چيخارديغي حاكيمييت-اي ميللييه قزئته سينه يارديمجي اولماق و موصطافا كمالين ديگر يازي ايشلري ايله ايلگي لنمك خاليده اديبين يوروتدوغو ايشلردي.
1921ده آنكارا قيزيل آي باشقاني اولدو. عيني ايلين هازيران آييندا اسكي شهير قيزيل آيدا خسته لره يئتيشيردي. آغوستوستا اوردويا قاتيلما ايستگيني موصطافا كماله تلگرافلا ايلتدي و جبهه قرارگاهيندا گؤره ولنديريلدي. ساكاريا ساواشي سيراسيندا اونباشي اولدو. يونانليلارين خالقا وئرديگي ضررلري اينجله مك و راپورلاماقلا سوروملو تدقيق-اي مظاليم كوميسيونوندا گؤره ولنديريلدي. وورون قحبه يه آدلي روماني نين قونوسو بو دؤنمده اولوشدو. توركون آتشله ايمتاحاني(1922) آدلي آني كيتابي، آتشدن گؤملك(1922)، قلب آغريسي (1924)، زئينونون اوغلو آدلي رومانلاريندا قورتولوش ساواشي نين دَييشيك يؤنلريني گئرچكچي بيچيمده ديله گتيربيلمه سيني ساواشداكي دنگيملرينه بورجلودور.
ساواش بويونجا جبهه قرارگاهيندا گؤره و ياپان خاليده اديب، 30 آغوستوس ظفريندن سونرا اوردو ايله ايزميره گئتدي. ايزميره يورويوش سيراسيندا روتبه سي باش چاووشلوغا يوكسلدي. ساواشداكي يارارلي ليق لاريندان اؤتورو ايستيقلال مئدالي ايله اؤدوللنديريلدي.
قورتولوش ساواشي سونراسي
قورتولوش ساواشي، تورك اوردوسونون ظفري ايله سونوجلانديقدان سونرا آنكارايا دؤندو. ائشي، ديش ايشلر باخانليغي نين ايستانبول تمثيل چي ليگي ايله گؤره ولنديريلينجه بيرليكده ايستانبولا گئتديلر. آنيلاري نين بورايا قدر اولان قيسميني توركون آتشله ايمتاحاني آدلي اثرينده آنلاتميشدير.
خاليده اديب، جومهورييتين اعلانيندان سونرا آخشام، واكيت و ايقدام قزئت لرينده يازدي. بو آرادا جومهورييت خالق فيرقه سي و موصطافا كمال آتاتورك ايله سياسي فيكير آيريليقلاري ياشادي. ائشي عدنان آديوارين ترقي پرور جومهورييت فيرقه سي نين قورولوشوندا يئر آلماسي سونوجو ايقتيدار چئوره سيندن اوزاقلاشديلار. ترقي پرور جومهورييت فيرقه سي نين قاپاتيليب تقرير-اي سوكون قانونونون قبول ائديلمه سييله تك پارتي دؤنمي باشلايينجا، اري عدنان آديوار ايله بيرليكده توركييه دن آيريلاراق اينگيلتره يه گئتدي. 1939 ايلينه قدر 14 ايل بويونجا يورد ديشيندا ياشادي. بو سوره نين 4 ايلي اينگيلتره ده، 10 ايلي ده فرانسادا گئچدي.
خاليده اديب، يورد ديشيندا ياشاديغي دؤنمده كيتاب يازماغي سوردوردوغو كيمي تورك كولتورونو دونيا قامو اويونا تانيتماق آماجييلا بير چوخ يئرده كونفئرانسلار وئردي. اينگيلتره ده كمبريج، آكسفورد ؛ فرانسادا سوربون بيليم يوردلاريندا قونوشماچي اولدو. 2 دفعه آمريكا بيرلشيك دؤولتلرينه بير دفعه ده هينديستانا دعوت ائديله رك گئتدي. 1928 ايلينده ABD ايلك گئديشينده ويليام استون(Williamstown) سيياست انستيتوسوندا يووارلاق ماسا كونفرانسينا باشقانليق ياپان ايلك قادين اولاراق بؤيوك ايلگي چكدي. آرتيق ABD ده ياشاماقدا اولان اوغوللاريني، آنادولودا ميللي موجادله يه قاتيلماق اوچون اونلاردان آيريليشيندان 9 ايل سونرا ايلك دفعه بو گزي سيراسيندا تكرار گؤره بيلدي. 1932 ايلينده كولومبيا بيلم يوردو برنارد كولژدن(Bernard Kolej) گلن چاغري اوزرينه ايكينجي كز ABDيه گئتدي و ايلك گيديشينده كي كيمي سئري كونفرانسلارلا اؤلكه ني دولاندي. ياله, (Yale)، ايللينويس(Illinois)، ميشيقان (Michigan) بيلم يوردلاريندا كونفرانسلار وئردي. بو كونفرانسلارين سونوجو اولاراق توركييه باتييا باخير آدلي اثري اورتايا چيخدي. 1935 ايلينده ايسلام بيلم يوردو Jamia Milia – ني قورماق اوچون آچيلان كامپانيايا قاتيلماق اوزره هينديستانا چاغيريلديغيندا دهلي ، كلكته، بنارس، حيدرآباد، لاهور و پيشاور بيلم يوردلاريندا درسلر وئردي. كونفرانسلاريني بير كيتابدا توپلادي، آيريجا هينديستان ايزله نيملريني ايچه رن بير كيتاب يازدي.
1936 ايلينده ان اونلو اثري اولان سينكلي باققالين اينگيسجه اوريژنالي “The Daughter of the Clown” ياييملادي. رومان عيني ايل توركجه اولاراق خبر قزئتينده تفريقا ائديلدي. بو اثر 1943 ايلينده CHP اؤدولونو آلدي و توركييه ده ان چوخ باسيلميش رومان اولدو.
1939دا ايستانبولا دؤندو و 1940 ايلينده ايستانبول بيليم يوردوندا اينگيليس فيلولوژيسي كورسوسونو قورماقلا گؤره ولنديريلدي و 10 ايل كورسو باشقانليغيني يوروتدو. شئكسپيرحاققيندا وئرديگي آچيليش درسي بؤيوك يانكي اويانديردي.
1950 ايلينده دئموكرات پارتي ليسته سيندن ايزمير ميللت وكيلي اولاراق TBMMيه گيردي و باغيمسيز ميللت وكيلي اولاراق گؤره و آلدي. 5 اوجاق 1954 گونو جومهورييت قزئتينده سياسي ويداعنامه باشليقلي بير يازي ياييملاياراق بو گؤره ويندن آيريلدي و تكرار بيليم يوردوندا گؤره و آلدي. 1955ده ائشي عدنان بَيين ايتگيسي ايله سارسيلدي.
خاليده اديب آديوار، 9 اوجاق 1964 ايلينده ايستانبولدا 82 ياشيندايكن بؤيرك يئتمزليگي ندنييله ياشاميني ايتيردي. جنازه سي، ايستانبول مركزافندي مزارليغينا دفن ائديلدي.